Arbeitseinsatz – Dwangarbeid in nazi-Duitsland

De Arbeitseinsatz (Arbeidsinzet) was de Duitse naam voor dwangarbeid. Deze historische term heeft met name betrekking op de periode van het Derde Rijk onder de nazi’s, van 1933-1945. Tijdens de Duitse bezetting van Nederland voerden de Duitsers, vanaf mei 1943, ook in ons land officieel de Arbeitseinsatz in.

Totale omvang van de Arbeiteinsatz (1938-1945)

Vóór en tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Arbeitseinsatz vooral gebruikt om buitenlandse arbeiders (Fremdarbeiter), afkomstig uit de bezette gebieden in te zetten binnen de Duitse oorlogsindustrie. In het tijdvak van 1938 tot 1945 zetten de nazi’s ongeveer 7,7 miljoen buitenlandse personen in die als dwangarbeider in Duitsland moesten werken. Uiteindelijk betrof dit aantal ongeveer de helft van al het personeel dat gedurende de oorlogsjaren in de Duitse wapen- en munitie-industrie werkzaam was.

Arbeidsinzet in Nederland: de voorbode (1940-voorjaar 1943)

Al vóór de officiële afkondiging in mei 1943 werkten er overigens Nederlandse arbeiders in Duitsland. Nederlandse werklozen waren, zoals al voor de oorlog praktijk was, verplicht om werk in Duitsland aan te nemen als ze steun of een uitkering ontvingen. Deze regeling werd opnieuw bekrachtigd op 25 juni 1940, zo lezen we in de onderzoeksgids “De Oorlogsgids” van het Nationaal Archief:

“A.L. Scholtens, de secretaris-generaal van het departement van Sociale Zaken, liet in een circulaire van 25 juni 1940 aan gemeentebesturen weten dat arbeid in Duitsland weer als passend werk gezien werd.”

In februari 1941 liet Rijkscommissaris van Nederland Arthur Seyss-Inquart van zich horen. Hij gaf een verordening (nummer 42/41) uit, waarin Gewestelijke Arbeidsbureaus (GAB’s) verplicht konden worden om, als de nazi’s dat wensten, binnen bezet Nederland gedurende een nader vast te stellen periode werkzaamheden voor de Duitsers uit te voeren.

Officiële algemene Arbeitseinsatz (mei 1943-eind oorlog)

In mei 1943 werd de algemene Arbeitseinsatz in het bezette Nederland afgekondigd, nadat incidenteel al eerder groepen mensen (zoals driehonderd jongemannen van Goeree-Overflakkee) waren opgeroepen voor een arbeidskeuring. In mei 1943 kregen alle jongemannen tussen de achttien tot vijfendertig jaar een oproep om zich te melden voor de Arbeidsinzet. De resultaten voor de nazi’s waren mager. Veel Nederlandse mannen doken onder of probeerden een vrijstelling te regelen via een keuringsarts of politiek invloedrijk persoon.

De verplichte algemene Arbeidsinzet vanaf mei 1943 leverde in eerste instantie maar beperkt resultaat op voor de Duitse bezetter. Men verwachtte 170.000 personen te werven om in Duitsland te kunnen werken, maar dit werd minder dan een derde van het beoogde aantal: ‘slechts’ 54.000 arbeidskrachten, in plaats van de verwachte 170.000. Hierop besloten de Duitsers om de leeftijdscategorie te verruimen naar zeventien tot veertig jaar. Ook werden er razzia’s gehouden waarbij mensen opgepakt werden die daarna in Duitsland tewerkgesteld werden. Zo werden bij een razzia in Rotterdam op 10 november 1944 maar liefst 50.000 (!) Rotterdamse mannen opgepakt en – nadat ze in stadion De Kuip waren verzameld – om in Duitsland aan het werk te gaan.

In totaal wisten de nazi’s van de ongeveer anderhalf miljoen Nederlanders die richting Duitsland zouden moeten gaan voor dwangarbeid, niet meer dan een derde te regelen, dus ongeveer een half miljoen arbeiders.

Gevolgen van de Arbeitseinsatz

Een belangrijk gevolg van de Arbeitseinsatz was dat veel Nederlandse gezinnen ontwricht raakten. Veel mannen doken onder of verdwenen naar Duitsland, wat uiteraard een belasting vormde voor de betreffende gezinnen.

Verder zijn ook veel Fremdarbeiter in Duitsland overleden. Met name wapen- en munitiefabrieken waren geliefde doelwitten van de geallieerden en kregen relatief veel bombardementen te verduren. Dit heeft duizenden in Duitsland werkzame dwangarbeiders het leven gekost.

Boek: De oproep – Een Nederlandse ‘gastarbeider’ in Duitsland, 1942-1945
Overzicht van boeken over de Tweede Wereldoorlog

Bronnen ▼