Een hart onder de riem steken

Wie iemand ‘een hart onder de riem steekt’, spreekt een ander moed in. Het omgekeerde kan ook: iemand ‘een riem onder het hart steken’. Over het gezegde zijn heel wat discussies gevoerd door taalkundigen. Zeker is in elk geval dat het gezegde al eeuwenoud is en uit het soldatenleven komt.

Soldatenriem

In het gezegde ‘een hart onder de riem steken’ verwijst het woord hart naar moed. De riem duidt op de soldatenriem die diagonaal over de borst van militairen liep recht over het hart van de vechtersbazen. Wie een ander dus een ‘hart onder de riem steekt’, spreekt die ander moed (‘hart’) in, op de plek waar het hart onder de riem zit. Een soldaat die onder zijn riem geen moed (‘hart’) heeft, is een lafaard.

Het gezegde komt zeker al sinds de Middeleeuwen voor binnen het Middelnederlandse taalgebied. Zo treffen we bij de Amsterdamse spreekwoordenverzamelaar Johannes Sartorius (1500-ca.1570) de volgende passages aan, waarbij ‘hert’ in overdrachtelijke zin ‘moed’ betekent:

‘daer steeckt ghy my ’t hert weder onder den riem’, ‘enen een herte in’t lijf spreken’, ‘enen een herte geven’.

Ook in het Frans, Engels en Duits bestaan er varianten. Aardig is bijvoorbeeld de Engelse uitspraak ’to put heart into a man’, of de Duitse zinsnede ‘einem ein Herz einstecken’.

Gordelriem en roeiriem

Vermoedelijk is er in de loop van de tijd als variant op ‘een hart onder de riem steken’ een nieuw gezegde ontstaan, namelijk ‘iemand een riem onder het hart steken’. De term riem duidt hier op een andere soldatenriem: de gordelriem die horizontaal rond het middel zat. Waarschijnlijk is het nieuwe spreekwoord ontstaan onder invloed van de uitspraak dat bij iemand ‘de moed in de schoenen zinkt’. Om dit te voorkomen, steek je iemand een riem onder het hart. Zo kan de moed bij die persoon niet verder naar onderen afzakken.

Iemand een riem onder het hart steken is, zo meldt F.A. Stoett, een uitspraak die ook werd (of wordt?) gebruikt door zeelui, wanneer ze een drenkeling een roeiriem toestaken om hem of haar uit het water te vissen.

Lijst van historische uitdrukkingen (en scheldwoorden)
Boek: De mooiste uitspraken van onze ouders en grootouders