Eerste Stadhouderloze Tijdperk (1650-1672)

In de zeventiende en achttiende eeuw kenden de Nederlanden twee perioden waarin er geen stadhouder was: het Eerste Stadhouderloze Tijdperk (1650-1672) en het Tweede Stadhouderloze Tijdperk (1702-1747). Waarom stond er in deze jaren, die ook wel de “Ware Vrijheid” werden genoemd, geen stadhouder aan het politieke roer? In dit artikel lichten we het Eerste Stadhouderloze Tijdperk uit, tijdens de Gouden Eeuw. De gewesten Holland, Zeeland en Utrecht (van 1650 tot 1672) en Gelre en Overijssel (van 1650 tot 1675) hadden in deze jaren geen eigen stadhouder.

De Eerste Stadhouderloze Periode gold daarentegen niet voor de gewesten Friesland, Stad en Lande en Drenthe. Deze hadden in de jaren 1650-1672 wel een eigen stadhouder.

De stadhouders in de Nederlanden

De oudste vermelding van een stadhouder in de Nederlanden gaat terug tot 1443. Stadhouders waren invloedrijke politieke personen in de Republiek der Verenigde Nederlanden (1588-1795). In het begin was een stadhouders vooral de vertegenwoordiger van een landsheer, maar later kregen ze ook veel militair gezag en werden stadhouders opperbevelhebber. De laatste stadhouder was Willem V (1748-1806), die in 1795 vluchtte naar Engeland toen de Fransen de Nederlanden veroverden en de Franse Tijd aanbrak.

Begin en verloop van het Eerste Stadhouderloze Tijdperk in 1650

Op 6 november 1650 stierf de zittende stadhouder Willem II van Oranje (1626-1650) aan pokkenkoorts, na een jachtpartij op de Veluwe. Zijn zoon – de latere stadhouder Willem III (1650-1702) – kwam acht dagen later, op 14 november, ter wereld. De regenten in Holland zagen dit als een uitgelezen kans om de macht te grijpen. Willem II had namelijk, kort nadat de Tachtigjarige Oorlog met de Vrede van Münster (1648) was beëindigd, de alleenheerschappij gegrepen (in 1650, vlak voor zijn dood) en de belangrijkste regenten, de zogenoemde ‘Loevesteinse factie’, ‘staatsen’ of staatsgezinden, opgesloten in Slot Loevestein.

De regenten belegden op 18 januari 1651 een vergadering van de Staten-Generaal, de zogenoemde ‘Grote Vergadering’ (die duurde tot 21 augustus dat jaar) onder leiding van van Jacob Cats (1577-1660), waarin vijf gewesten besloten zonder stadhouder door te gaan: Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland en Overijssel. Voor het afzweren van de stadhouder waren er meerdere oorzaken en motieven. Zo vonden de regenten Willem II te heerszuchtig en een alleenheerser. Verder bestreed Willem II, na zijn aantreden in 1647 – toen zijn vader Frederik Hendrik overleed, het katholicisme. Ten derde was Willem II als persoon weinig tactvol en leidde hij een omstreden leven waarin drank, prostituees en kaarten op zondag geen probleem vormden. Ten slotte was er een politiek conflict tussen de regenten en de stadhouder over de inkrimping van de vloot na de Vrede van Münster. De regenten wilden de vloot vergaand inkrimpen (volgens de afspraken van het vredesverdrag), de stadhouder daarentegen niet. De regenten van Holland besloten hierop om dan maar zelf de vloot te gaan ontwapenen…

Nadat de regenten de macht hadden gegrepen en de periode van de Ware Vrijheid – ‘vrijheid’ doelt hier op privileges en rechten – was aangebroken, werd de raadspensionaris de belangrijkste politieke functie in de Republiek. Het was de tijd waarin raadspensionaris Johan de Witt (1625-1672) en zijn broer Cornelis de Witt (1623-1672) een stevige vinger in de politiek pap hadden. Zelf definieerde De Witt in 1652 ‘Ware Vrijheid’ als volgt, door de de zeven provincies als volgt te duiden:

“Dese Provinciën sijn niet tesamen una respublica, maar yder provincie apart een souveraine respublica.”

Kortom: de Zeven Provinciën vormden niet gezamenlijk een republiek, maar elke provincie apart was zijn eigen republiek.

Tijdens het Eerste Stadhouderloze Tijdperk vonden enkele oorlogen met Engeland plaats, de beruchte Eerste Engels-Nederlandse Oorlog (1652-1654) en de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog (1665-1667). Op 5 augustus 1667, een week na de Vrede van Breda, namen de Staten van Holland het Eeuwig Edict aan. Dit edict zwoer de stadhouder ‘voor eeuwig’ af, nadat eerder al in de geheime Akte van Seclusie (1654) besloten was dat Willem III nooit stadhouder meer zou kunnen worden. Overigens zou de stadhouder nog wel het bevel kunnen voeren over de Staatse troepen.

Einde van het Eerste Stadhouderloze Tijdperk (1672)

Het Eerste Stadhouderloze Tijdperk eindigde tijdens het Rampjaar 1672.

Tijdens zijn bewind had raadspensionaris Johan de Witt ruim 22.000 papiervellen aan resoluties uitgevaardigd, werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden stinkend rijk en bouwden de Nederlanden de machtigste vloot op ter wereld.

De verdragen die Johan de Witt met buitenlandse mogendheden sloot, waren minder succesvol en wierpen geen vruchten af. In 1672 leidde dit tot een grote aanval op de Republiek door Engeland, Frankrijk, de bisschop van Munster en de aartsbisschop van Keulen. Op zee wisten de Nederlanders de Frans-Engelse aanval over zee af te slaan, maar het land met de sterkste zeevloot ter wereld bleek een verwaarloosd landleger te hebben

De Staten van Holland konden in dit Rampjaar niet langer meer om Willem III heen. Ze stelden hem voor aan de Staten-Generaal, die akkoord gingen en hem in februari 1672 officieel aanstelden als kapitein-generaal van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Later dat jaar kreeg Willem III ook politiek de macht: eind juni kreeg de prins een benoeming als stadhouder van Holland, gevolgd door het stadhouderschap over Zeeland enkele weken later. Hiermee kwam het Eerste Stadhouderloze Tijdperk ten einde.

Overzichtspagina Vaderlandse geschiedenis
Boek: De Republiek 1477-1806 – Jonathan Israel
Lees ook: Stadhouder: geschiedenis & taken
Ook interessant: Johan de Witt was Rider in de Orde van de Vrolijkheid

Bronnen ▼