Ik overleefde Treblinka

In concentratiekamp Treblinka kwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog 900.000 mensen om het leven. De Pools-Joodse soldaat Samuel Willenberg kwam in 1942 in dit verschrikkelijke oord terecht, maar wist het kamp levend te verlaten tijdens de kampopstand in de zomer van 1943. Daarover gaat het indrukwekkende boek Ik overleefde Treblinka (Uitgeverij Omniboek, 2014).

Het boek verscheen voor het eerst in 1984 in het Hebreeuws, waarna in 1986 een Engelse vertaling volgde, Surviving Treblinka. Het is niet vreemd dat dit meeslepende boek diverse vertalingen en herdrukken heeft beleefd. Want het verhaal is razend spannend en grijpt je als lezer bij de kladden.

Idee van docent geschiedenis

Samuel Willenberg was nog maar 19 jaar toen hij in oktober 1942 in Treblinka belandde, waar hij te werk gesteld werd als Arbeitsjude te midden van sadistische SS’ers en keiharde Oekraïners. Op 2 augustus 1943 was hij als een van de organisatoren betrokken bij een grote kampopstand, een actie waarvoor hij na de oorlog diverse onderscheidingen ontving.

Kort na aankomst in het kamp, kwam Willenberg bij toeval zijn vroegere docent geschiedenis tegen, professor Merring. De twee omhelsden elkaar en raakten verwikkeld in een indringend gesprek. De docent geschiedenis vertelde over wat er gebeurde kort nadat hij met zijn vrouw en dochtertje aankwam in Treblinka. Huilend zei hij dat zijn vrouw meteen na aankomst was vermoord, en, hij vervolgde:

“‘We kwamen hier samen met ons dochtertje aan. Zij is ook vermoord. Ik ben hier nu alleen. Ze hebben me gescheiden van de rest van het transport en nu ben ik een gevangene in deze doodsfabriek. Luister, Samek [koosnaampje van Samuel], jij bent een getuige van de moord op het hele Joodse volk. Laat me duidelijk maken dat ik, als voormalig docent, dit bekijk als historicus.’
Terwijl hij naar me keek met die blik die me vroeger als leerling zo bang had gemaakt, greep Merring mijn hand en fluisterde: ‘Willenberg, jij moet dit overleven, jij moet hieruit ontsnappen (…) Jij ziet er Arisch uit en spreekt goed Pools. Je lijkt in niets op een Jood. Je moet hieruit ontsnappen en de wereld vertellen wat je allemaal hebt gezien en nog zult zien. Dat is je plicht.’ ” (24)

Het was deze historicus die Willenberg op het idee bracht van een mogelijke ontsnapping. Merring kreeg later tyfus, overleefde de ziekte, maar kreeg nog voor de ontsnapping de kogel.

Kampleven

Over het kampleven lezen we meerdere schokkende passages. Ik noem één aangrijpende passage, waarvan de eerste twee zinnen betrekking hebben op het moment van aankomst van nieuwe treinen in Treblinka:

“Meerdere SS’ers vonden ook een nieuwe hobby: meisjes uit de transporten verkrachten. Na zich uitgeleefd te hebben, leidden de beschikkers over leven en dood hun slachtoffers dan in koelen bloede op hun weg via de Doodsweg naar de gaskamers. Het was moeilijk om deze monsters voor te stellen als echtgenoten en vaders die zorgden voor hun gezinnen. Hun meerderen echter zorgden goed voor hen, waardeerden hun moeilijke werkomstandigheden en beloonden hen met geregelde verloven in Duitsland. Elke morgen deden ze gymnastiekoefeningen om hun gezondheid op peil te houden en probeerden ze de barakken netjes te houden met bloembakken en goedverzorgde tuinen, waarbij ze zich veel moeite getroosten hun woonomgeving netjes te houden.” (120)

De opstand

Op 2 augustus 1943 vond in het kamp een grote opstand plaats. De gevangenen hadden in de voorbereidingsperiode op de opstand gezorgd dat ze geweren, granaten, hamers en bijlen in bezit kregen. Toen de opstand om half vijf in de middag uitbrak en Samuel samen met een dominee wegrende richting het hek, werd die dominee getroffen door een kogel in zijn been en smeekte hij Samuel om hem te executeren, wat Samuel – die een geweer had – ook deed. Daarna probeerde hij zelf weg te komen en rende hij zijn vrijheid tegemoet:

“Mitrailleurvuur regende meedogenloos neer vanaf de wachttorens. Toen ik over de lichamen van mijn kameraden sprong, voelde ik ineens een pijnscheut in mijn been en een flinke klap. Mijn schoen liep vol met bloed. Ik was geraakt in mijn been. Hinkend bereikte ik de spoorlijn, stak die over, het bos in, en begon weer te lopen. We kwamen bij een meisje uit een nabijgelegen dorp. Ze bekeek ons alsof we verschijningen waren van een ander planeet. Ik begon als een gek te schreeuwen: ‘De hel is platgebrand! De hel is platgebrand!; Nadat we de spoorlijnen achter ons hadden gelaten, kwamen we bij een moerasgebied. Aan het zicht onttrokken door boomtoppen liepen we als een gedisciplineerde groep van enkele tientallen mannen…” (161,162)

Uiteindelijk ontsnapten op die bijzondere dag 70 kampgevangenen. Vijftienhonderd andere gevangenen waren minder gelukkig en werden vermoord.

Boek: Ik overleefde Treblinka, een waargebeurd verhaal