Jan Salie, wie was dat eigenlijk?

Een persoon die nogal lamlendig is en weinig uit zijn handen laat komen, wordt wel eens een ‘Jan Salie’ genoemd. Dit oude scheldwoord wordt vooral gebruikt om aan te geven dat iemand nogal suf en energieloos is. Waar komt het scheldwoord eigenlijk vandaan?

“Onder een Jan Salie verstaat men een drogen, vervelenden, zoeten vent; een sukkel, iemand zonder energie. In ’t algemeen ‘iemand, die alle energie en lust mist om iets goeds tot stand te brengen of iets kwaads te keeren.”

Potgieter

De ouderdom van het scheldwoord is niet helemaal bekend. Mogelijk ontstond hij al in de zeventiende eeuw. Taalkundigen verwijzen vaak naar de klucht Jan Saly van de toneel- en kluchtschrijver W.D. Hooft. Een stuk bekender is de Jan Salie uit het werk Jan, Jannetje en hun jongste kind van E.J. Potgieter uit 1841. De hoofdpersonen uit dit werk stonden symbool voor de geschiedenis van Nederland. De ouders symboliseerden de roemrijke Gouden Eeuw, maar hun jongste kind Jan Salie was uitermate lamlendig. Er kwam niets uit zijn handen. Uiteindelijk besloot men hem de jongen daarom maar onder te brengen in een hofje zodat men geen last meer van zijn sukkelige gedrag had. Jan Salie kwam zo symbool te staan voor het Nederland van de jaren veertig van de negentiende eeuw. Volgens Potgieter had Nederland de Gouden Eeuw inmiddels ver achter zich gelaten. Het land was een ingedutte, suffe natie geworden waar men alleen nog maar…

“teerde op den roem van het voorgeslacht”.

In Nederland heerste de geest van Jan Salie. Potgieter schreef in zijn werkje onder meer het volgende over de vermoeiende knaap:

“…als men den langen slungel aanziet, die ginder slemp schenkt, en ginder slemp lept: welke doffe oogen! – welk een meelgezigt! – welk eene houding van slierislari! – Welk eene ergernis vooral, als ik het u niet langer verhelen mag, dat dit ongeluk de jongste zoon is van Jan en Jannetje; hij, de patroon aller slaapmutsen, aller soepjurken, aller sloffen te onzent! hij, Jan Salie!”

Dankzij het werk van Potgieter werd ‘Jan Salie’ dus niet alleen een scheldwoord voor de individuele lamlendige, maar ook voor hele groeperingen of landen. Daar kan een ‘jansaliegeest’ heersen. Dat Potgieter juist in 1842 met zijn kritische werk kwam is niet verrassend, concludeerde auteur Paul van der Steen enkele jaren geleden in een artikel in Trouw:

“Het gehalveerde koninkrijk worstelde met zichzelf. In 1839 had Nederland definitief afstand moeten doen van België. De natie diende zichzelf opnieuw uit te vinden.”

Saliemelk

De naam Jan Salie is mogelijk populair geworden als symbool voor lusteloosheid en lamlendigheid door het flauwzoete drankje saliemelk, dat vroeger gebruikt werd als een soort slaapmiddeltje.

Ook interessant: Janhagel (Jan Hagel) – Koekje en bijnaam voor gepeupel
Overzicht van historische uitdrukkingen en gezegden
Boekenrubriek: Taalgeschiedenis

Bronnen ▼