Jelle Zijlstra: de man die goed was in gelijk krijgen

Honderd jaar na de geboorte van oud-premier Jelle Zijlstra ligt er een biografie over de eerste Nederlandse politicus die met zijn economische vakkennis een succesvol imago in de politiek imago wist op te bouwen. Historicus Jonne Harmsma hoopt op 29 november aan de Rijksuniversiteit Groningen te promoveren op dit biografisch onderzoek.

Twee broers uit een gezin van vijf uit het Friese Oosterburen werkten zich op tot de top van de Nederlandse politiek. Terwijl broer Rinse het schopte tot Kamerlid, werd Jelle Zijlstra premier van Nederland, president van de Nederlandsche Bank en voorzitter van de club van Europese centrale banken (BIS). In binnen- en buitenland verwierf hij gezag en invloed. Zijlstra slaagde erin om op basis van de lessen van de jaren dertig een markante loopbaan in de politieke en financiële wereld op te bouwen.

De expert als politieke stijl

Als een van de eerste politici in Nederland slaagde Zijlstra erin om van vakkennis een politiek imago van formaat te smeden. Hij werd als jonge, ambitieuze econoom politiek actief in de Anti-Revolutionaire Partij (ARP) en gold aanvankelijk als links. Toen de partij begin jaren zestig in haar geheel naar links schoof werd zijn deskundigheid juist tot conservatief bestempeld. Al die tijd leunde Zijlstra stevig op zijn status als econoom. Hij ontleende een aura van objectiviteit aan zijn expertise. Harmsma:

“Zijlstra zei ook vaak dat hij liever in de wetenschap werkte, maar mijn boek laat een ander beeld zien. Hij was ambitieus en vanaf het begin bedreven in het politieke spel.”

Het gelijk als wapen

Harmsma interviewde naaste familieleden, politici en collega’s die Zijlstra in verschillende periodes van nabij hebben meegemaakt. Uit zijn onderzoek komt een beeld naar voren van Zijlstra als een ambitieuze en immer hardwerkende man die niet bij iedereen geliefd was, maar wel breed respect genoot vanwege zijn kennis.

Zijlstra wist dat behendig in te zetten om zijn zin te krijgen, maar hij kon ook volhouden totdat tegenstanders het opgaven. Zijlstra stelde zich als expert niet zozeer naast partijen op, maar plaatste zich boven hen. Eerlijke politiek, zo noemde Zijlstra deze handelswijze zelf. Dat dit breed vertrouwen kweekte, werd vertolkt door Wim Kan in het liedje “Jelle zal wel zien”: op zijn gezag was te bouwen.

Geheime monetaire missie

Vanuit zijn geloof in vaste regels zette Zijlstra zich in 1971 tot het uiterste in om de internationale Bretton-Woods afspraken over vaste geldwaarden te redden. Als president van de BIS was hij namens Europa de ideale gesprekspartner voor de twee Amerikaanse kampen die zich eveneens beraadden op de toekomst van dat systeem. Hier zat Zijlstra tussen twee vuren, want de Amerikaanse Centrale Bank koos een pro-Europese koers terwijl de Treasury en het Witte Huis voor de confrontatie waren. Harmsma:

“Een beetje zoals het Witte Huis nu onder Trump. De mindset was: Europeans want to screw us so we have to screw them first. Daar moest Zijlstra mee omgaan.”

Jelle Zijlstra: tegenspeler van Den Uyl

Gedurende zijn gehele politieke carrière was Zijlstra het spiegelbeeld van PvdA-leider Den Uyl. Beiden waren econoom, hadden de crisis van de jaren dertig meegemaakt en hadden een gereformeerde achtergrond. De verschillen tussen beide politici kwamen echter steeds nadrukkelijker naar voren. In de jaren zeventig stonden ze in hun denken vaak lijnrecht tegenover elkaar. Harmsma:

“Zijlstra noemde Den Uyl vaak een profeet, iemand die zichzelf als Mozes zag. Maar Zijlstra was zelf ook een profeet. Achter zijn pose als expert verkondigde hij de zakelijke zuinigheid van het ordoliberalisme, de Duits-Nederlande versie van het neoliberalisme.”

Meer nog dan Van Agt was Zijlstra als bankpresident daarmee het spiegelbeeld van Den Uyl.

Biografie: Jelle zal wel zien – Biografie van Jelle Zijlstra

Bekijk dit boek bij: