Facelift voor Marcus Gerards-kaart van Brugge uit 1562

---

Het stadsplan van Brugge door Marcus Gerards

Dit Brugse stadsplan wordt beschouwd als één van de beste producten van de zestiende-eeuwse cartografie. Het stadsplan uit 1562 toont het Brugge van vlak voor de godsdienstoorlogen. Deze woelige periode zorgde ervoor dat het uitzicht van Brugge nooit meer hetzelfde zou zijn. Bepaalde kloosters verdwenen, terwijl andere kloostergemeenschappen net van het platteland naar de stad vluchtten. Dit zorgde ervoor dat Brugge een transformatie onderging. De kaart van Marcus Gerards geeft de toestand weer van net voor deze transformaties en voor sommige gebouwen is het zelfs de enige nog bestaande afbeelding. Alleen al omwille van dit feit is deze kaart dan ook zeer waardevol voor wie de Brugse geschiedenis wil bestuderen.

De overeenkomst om deze kaart te maken werd gesloten in 1561, tussen het stadsbestuur van Brugge enerzijds en Marcus Gerards anderzijds. Hoewel de opdracht eerst was toegewezen aan de Antwerpse drukker Willem Silvius, was het toch Gerards die de opdracht mocht uitvoeren. Het jaar erna was de kaart al klaar, wat zeer opmerkelijk is als we rekening houden met de uren arbeid die nodig zijn om een dergelijke kaart te maken. We kunnen dan ook vermoeden dat Marcus Gerards niet alleen werkte aan het project of eventueel aan een dergelijk project was begonnen.

De kaart geeft een goed beeld hoe Brugge er uit zag in de zestiende eeuw, met haar statige huizen en prachtige gebouwen, haar dubbele omwalling, stadsmuren en stoere stadspoorten. Hoewel niet elk individueel gebouw correct werd weergegeven, zijn de meest in het oog springende gebouwen, zoals het belfort, kerken, natiehuizen en dergelijke, wel weer vrij correct weergegeven.

Wat minder getrouw werd afgebeeld was daarbij de nabijheid van en de verbinding met de zee. Het plan had een duidelijk propgandadoel. Het stadsbestuur van Brugge wilde, als opdrachtgever van de kaart, de economie van Brugge nieuw leven inblazen na een periode van recessie. In de zestiende eeuw ging de handelspositie van de stad immers sterk achteruit. Handelaren gaven steeds meer de voorkeur aan Antwerpen. De verzanding van het Zwin speelde daarin een rol, naast een reeks politieke en economische factoren. Het plan moest Brugge letterlijk weer op de kaart zetten. Het moest de aanschouwer overtuigen van de uitzonderlijke ligging van het mooie Brugge, dichtbij de zee. Het stadsbestuur gaf hiervoor uitdrukkelijk de opdracht om Brugge dichter bij de zee te tekenen dan in werkelijkheid het geval was. Ook werden de waterwegen breder getekend dan ze in feite waren.

‘‘Ten fine dat men mercken mach de goede navigatie.” ¹

Tenslotte moest de tekening van Brugge zelf het beeld oproepen van een veilige vredige stad, het ideale klimaat voor handel. Waar het natuurlijk allemaal om te doen was.

Aanleiding voor het project – heruitgave van de kaart

Deze kaart van Brugge is sinds jaar en dag een vaste waarde in heel wat Brugse interieurs. Moeiteloos herken je de binnenstad en zijn monumenten als je naar de kaart kijkt. Uren kan je naar dit kunstwerk kijken en nog steeds nieuwigheden ontdekken. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat deze kaart in het verleden vaak werd herdrukt.

Oorspronkelijk werd het plan rechtstreeks afgedrukt van de originele drager, zijnde de tien gegraveerde koperen platen, vervaardigd in 1562. Deze koperen platen bestaan nog en zijn in het bezit van musea Brugge. Als je een bezoekje brengt aan het Gruuthuse museum, kan je deze aanschouwen.

Initieel werden er veertig exemplaren van de kaart afgedrukt. Maar we kunnen vermoeden dat het eigenlijk om een zeventigtal kaarten ging, aangezien de schepenen van de stad er toen ook allemaal één kregen. Van deze authentieke exemplaren is, voor zover we weten, geen enkel exemplaar bewaard. Van de tweede druk bestaat echter nog één kaart, gedrukt op handgeschept papier, en behorend tot de collectie van musea Brugge.

Deze was echter lange tijd niet te zien omdat ze in een zeer slechte staat verkeerde. In 2016 werd ze gerestaureerd, zodat ze te zien was op de tentoonstelling Pieter Pourbus en de vergeten meesters in 2017 in het Groeningemuseum. De restauratie kostte 72.000 euro.

Ook in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw werden de koperen platen verschillende keren tevoorschijn gehaald om er afdrukken mee te maken. Jan Anseeuw van het Brugse stadsarchief toonde recent aan dat de straatnamen in 1810 op de koperplaten werden gegraveerd.

Het jaar 1881 was een sleutelmoment voor de kaart. Toen bracht een Brugse lithograaf de gravering van Marcus Gerards koperen platen over op tien kalkstenen. Vanaf dat moment kon er gedrukt worden vanaf deze kalkstenen, zodat de koperplaten niet meer gebruikt hoefden te worden en zo ook niet verder konden verslijten, zo werd destijds geredeneerd.

In de twintigste eeuw eeuw werd de kaart geregeld herdruk met modernere technieken. Vooral de Gidsenbond van Brugge nam hierin het voortouw Wat echter telkens terugkeerde, was dat de kaart steeds afgedrukt werd op tien aparte kaartbladen, die na afdruk vakkundig en met veel geduld aan elkaar gehecht moesten worden, tot frustratie van menig Brugse lijstenmaker.

Het stadsplan was aan vernieuwing toe

Hoewel de reproducties uit de twintigste eeuw waardevol zijn en getuigen van een professionele aanpak met de technologie die toen voorhanden was, zijn er bij de opeenvolgende edities steeds problemen met de kwaliteit van de kaart geweest. De herdrukken uit de jaren ’70, ’80 en ’90, hebben het probleem dat er een verschillende afdrukkwaliteit per kaartblad is, waardoor sommige bladen scherper afgedrukt worden dan andere. Maar vooral storend is dat de verschillende kaartbladen, het zijn er tien, eigenlijk nooit perfect kunnen passen, waardoor de kaart niet mooi een geheel vormt. Dit is logisch, aangezien de koperen platen van Marcus Gerards gewoon niet juist aansluiten. Hierdoor pasten de steendrukken, waarop de meeste latere uitgaven sinds de negentiende eeuw gebaseerd zijn, natuurlijk ook niet mooi aan elkaar, wat dan weer zorgt voor hedendaagse afdrukken die niet passen. Opvallend is verder dat jongere versies van de kaart er weliswaar beter in slaagden om de verschillende kaartbladen aansluitbaar te maken, maar ook dat niveau van detail op deze kaarten, stukken minder is dan bij de oudere uitgaven. Het lijkt erop dat herdruk na herdruk de kaart steeds meer detail verloren heeft.

Er was kortom behoefte aan een update van de Marcus Gerards-kaart voor de eenentwintigste eeuw. Een kaart met een hoog detail, zonder kleurverschillen en vooral: een kaart waarbij de verschillende kaartbladen mooi aansluiten.

Aanpak van het project

Een eerste belangrijke besluit bij deze heruitgave was om de koperen platen uit 1562 als uitgangspunt te nemen. Oudere uitgaven van de kaart deden immers vaak een beroep op de steendrukken uit 1881, met de gekende problemen tot gevolg. Deze heruitgave zocht het bij de bron zelf, wat op zich weer nieuwe problemen met zich meebracht. We begonnen met zeer gedetailleerde foto’s van de koperen platen, gemaakt door Dominique Provost.

Eerst werden de kaartbladen waar nodig geretoucheerd en zorgden we ervoor dat alle lijnen eenzelfde intensiteit kregen. Hierbij was het soms nodig om lijnen opnieuw te tekenen. Een volgende opgave bestond erin om de verschillende kaartbladen nauwkeurig te laten aansluiten. Millimeter per millimeter diende de kaart hiervoor gescreend, soms verplaatst en vervolgens gehecht te worden. Het betere chirurgenwerk. Dit was het moeilijkste deel van de opdracht. Toen dit werk tot een goed einde gebracht was, moest de blanke kaart opnieuw ingekleurd te worden.

Wat wij hebben toegevoegd aan de koperen platen, is de invulling van de twee boven elkaar staande cartouches met prachtige decoratieve versiering. In de bovenste cartouche is een lofdicht over Brugge van Adrianus Berlandus in het Latijn en Frans te zien. In de onderste cartouche een overzicht van de bijzonderste gebouwen en pleinen van de stad, die worden vermeld in het Frans en Nederlands. Deze toevoeging is gedaan, aangezien deze vlakken op de originele koperen platen leeg bleven. Voor de invulling baseerden we ons op de uitgave van de drukker De Slovere uit 1762.

Het volgende filmpje geeft een mooi overzicht van hoe de kaart tot stand kwam. Credits voor het architectenwerk gaan naar de architect en grafisch vormgever Mauricio Real Robles.

~ Koen Goeminne
Historicus bij historisch onderzoeksbureau Vigor Clius

1 – A. Schouteet, De zestiende-eeuwsche schilder en graveur Marcus Gerards, Brugge, Gidsenbond, 1941, p. 36.