Duiveltjes met medelijden geven steun aan vermoeide bidders

Oude kerken bezitten vrijwel zonder uitzondering fraaie kerkelijke kunstschatten. Zij beogen een “veraanschouwelijking van het geloof” te zijn, zoals Frits van der Meer het formuleerde. Maar menig oude kerk heeft ook een minder zichtbare vorm van kunstig houtsnijwerk: de misericordes, die vermoeide kapittelheren tot steun waren.

Gewoonlijk bewondert de bezoeker van een gotische kerk de grote architectonische lijnen van het bouwwerk: de hoge toren, het oprijzende portaal, vaak met het veel zeggende timpaan. In de kerk raakt hij onder de indruk van het immense schip met de imposante zijbeuken, de hoog opschietende glas-in-loodramen. Vervolgens glijdt zijn blik langs de ranke zuilen naar boven, naar de welvende gewelven, soms nog versierd met de laatmiddeleeuwse schilderingen. Dan loopt de bezoeker verder, naar het koor. Als hij geluk heeft treft hij hier nog de oorspronkelijke houten koorbanken aan. Maar let op. Klapt hij de zitting van zo’n koorstoel omhoog dan maakt hij kennis met de bizarre schijngestalten, die ons ook uit het werk van Jeroen Bosch bekend zijn.

Misericordes

Het koor en de koorbanken hebben alles te maken met het koorgebed, het Opus Dei, dat door Benedictus van Nursia (ca. 480-548), de stichter van de orde van de benedictijnen, aan de monniken werd opgedragen. Eén keer in de nacht en zeven keer per dag kwamen de monniken in het koor samen om Gods lof te zingen. Tijdens gebed en gezang moesten de geestelijken staan, gedurende de lezingen was het hun toegestaan plaats te nemen.

Bisschop Chrodegang van Metz (midden van de achtste eeuw) nam ook clerici in zijn gemeenschap op die geen monnik waren maar die toch in een communiteit wilden leven. Later, in de dertiende eeuw, werden dit soort ‘wereldlijke’ geestelijken, vaak telgen uit adellijke geslachten, kapittelheren of kanunniken genoemd. Zij hadden tot taak de kerkdienst met gebed en gezang op te luisteren. Maar waar moesten ze zitten? Aan beide zijden van het koor werd een enkele of een dubbele rij banken geplaatst, waarvan de zittingen werden gescheiden door tussenleuningen. De zittingen van de koorstoelen konden worden opgeklapt. Aan de onderzijde werd een steuntje aangebracht waarop de kapittelheer, tijdens de lange periode die hij staande moest doorbrengen, met zijn achterwerk kon leunen.

De verborgen steuntjes werden in de volksmond “zittertjes” genoemd. Daarnaast was de officiële benaming “misericorde” in gebruik, een passende aanduiding voor het houten steuntje. Het woord is afgeleid van het Latijnse misericordia (medelijden). Vooral voor de bejaarde kanunnik was het zittertje een uitkomst. Conform de voorschriften leek hij te staan, maar toch rustte hij stiekem wat uit.

Spreekwoorden

In de veertiende eeuw begon men de zittertjes met allerlei voorstellingen op te sieren. Hier, in de ‘verborgen wereld van de onderkant’, onttrokken aan het oog van de gelovigen, kon de houtsnijder, binnen de tradities van de laatmiddeleeuwse kunst, zijn fantasie de vrije loop laten. Van alles wordt hier uitgebeeld: ernst en luim, lering en vermaak, heilig en profaan.

De oude of St.-Nicolaaskerk, gelegen in het oude centrum van Amsterdam, bezit een aantal bezienswaardige misericordes, die rond 1500 zijn gesneden. Het merendeel heeft betrekking op meestal vergeten spreekwoorden (“Men moet zeilen als er wind is”, “Tussen twee stoelen zitten”). Een fraai voorbeeld is de misericorde die de titel draagt Gapende man bij een oven. Een man is neergeknield voor een bakoven. Hij doet er alles aan om zijn mond zo ver mogelijk open te sperren. Met zijn linkerhand drukt hij zijn kin naar beneden, met de andere duwt hij zijn hoofd naar achteren. Het resultaat is een wijdgeopende mond, maar hoe hij zich ook inspant, het gat van de bakoven blijft stukken groter dan zijn ‘gapende’ mond. Het spreekwoord betekent zoveel als ‘zinloos tegenstand bieden’.

Er zijn in Amsterdam ook zittertjes waarvan de betekenis niet zo gemakkelijk te achterhalen is. Wat te denken van een varken met rechtopstaande rugstekels dat op zijn achterwerk zittend met behulp van een reusachtige spinrokken aan het spinnen is? Het zwijntje zal wel negatief bedoeld zijn, het heeft nog altijd een negatieve klank. De spinrokken, hét attribuut van de middeleeuwse vrouw, zou wel eens een dubieuze erotisch toespeling kunnen bevatten. We komen terecht in de groteske wereld van Jeroen Bosch die op zijn schetsblad met heksen een op een molensteen voortrijdende vrouw tekent die haar ‘wapen’, de spinrokken, onder haar arm in de aanslag houdt. Beeldt het zwijntje op het zittertje in de kerk aan de Wallen de zonde des vleses uit?

Hybride gestalten

Ook in de Onze Lieve Vrouwe Kerk in de Breda zijn de koorbanken bewaard gebleven. Ze werden echter tijdens de Beeldenstorm van 22 en 23 augustus 1566 ernstig beschadigd, vooral de gezichten moesten het ontgelden. Opmerkelijk is dat het houtsnijwerk op de misericordes vrij gaaf is overgeleverd. Werden de zittertjes door de vandalen niet opgemerkt of vertegenwoordigden zij een wereld die bewust ongemoeid werd gelaten?

Weer treffen we uitbeeldingen van spreekwoorden aan (“Uit het oude vaatje tappen”, “Kleine oorzaken, grote gevolgen”). Ook de gapende zot die de ongelijke strijd aangaat met het gat van de oven is weer van de partij. Verder is er een slapende vrouw te zien die haar spinrokken in het vuur houdt en zich, vermoedelijk ook in overdrachtelijke zin, dreigt te branden en dan op de blaren moet zitten.

Daarnaast worden allerlei ‘asociale’ lieden uitgebeeld, zoals de nar, de doedelzakspeler, de marskramer. Andere zittertjes worden door exotische dieren opgesierd: een ooievaar, een olifant en een vleermuis. Soms ontmoeten we monsters met ineengestrengelde halzen. Zijn het honden? Het meest opvallend zijn echter de hybride gestalten, half mens, half dier. Het zijn wonderlijke wezens: een vogel met vrouwenkop, een fabeldier dat gedeeltelijk een man, gedeeltelijk een vogel voorstelt.

Zonden

De Grote of Onze Lieve Vrouwekerk in Dordrecht bezit eveneens rijkversierde koorbanken. De misericordes zijn in vrij goede staat. Ook hier zien we voorstellingen die spreekwoorden uitbeelden (“Een oogje in het zeil houden”, “Rozen voor de zwijnen werpen”), bijbelse scènes met een leerrijke strekking (“De verloren zoon”, “Simson en de leeuw”), huiselijke taferelen (“Vrouw met kind”, “Het melkmeisje”, “Stoeiende kinderen”), bestraffing van ondeugden (“Man met bierpul in blok”).

De bijzondere belangstelling van de ontwerpers gaat uit naar de wereld der dwazen. Een misericorde stelt twee narren voor: de een duwt de kruiwagen waarin de andere heeft plaatsgenomen. Ze beelden vermoedelijk menselijke zonden uit. Simson, elders in de kerk de trotse overwinnaar van de leeuw, wordt nu het domme slachtoffer van een vrouwenlist. Aan Delila heeft hij zijn geheim prijsgegeven en heeft haar verteld over de achtergronden van zijn immense kracht: het zit hem in zijn haar. Sluw als ze is, knipt ze, terwijl hij op haar schoot in slaap is gevallen, zijn haren af. Zijn kracht was geweken. De Filistijnen namen hem moeiteloos gevangen en staken hem zijn ogen uit.

Het thema van de man die door verliefdheid ten gronde gaat, was bijzonder populair in de late Middeleeuwen. Dat blijkt ook uit een andere misericorde die laat zien hoe de beroemde wijsgeer Aristoteles zich door een jongedame, Phyllis genaamd, laat berijden. Voortkruipend op handen en voeten, als een paard voorzien van paardenbit en zadel, laat de wijsgeer zich vernederen, in de hoop op liefdesloon. Het gegeven is ook bij Jeroen Bosch bekend die het in zijn hellepaneel van de Tuin der Lusten verwerkte. Er is hier geen ruimte om alle kerken waarin misericordes te bewonderen zijn op te sommen. Nog drie tips: ook in de St.-Martinuskerk te Bolsward, de St.-Martinuskerk in Venlo en de St.-Petruskerk te Sittard zijn prachtige zittertjes te zien. Zeker een reisje waard.

Een licht gewijzigde versie van dit artikel verscheen eerder in het Katholiek Nieuwsblad