Peperstraten hebben (vaak) helemaal niets met peper te maken

Nederland heeft zeker 108 Peperstraten, Peperwegen of Peperstegen. Veel zijn er te vinden in oude stads- of dorpskernen, maar ook in nieuwe wijken of steden zijn enkele Peperstraten te vinden. De Brabantse Marja van Trier bezocht alle Peperstraten die ze kon vinden, fotografeerde ze én deed onderzoek naar de herkomst van de naam.

Van Trier’s zoektocht begon in 2017. Ze maakt al jaren theaterwandelingen waarbij ook veel aandacht wordt besteed aan de geschiedenis van het landschap. Daarbij let de Brabantse speciaal op de namen van allerlei plaatsen, straten en wegen, omdat die vaak iets vertellen over de geschiedenis van de betreffende locatie.

Op haar speurtochten voor de theaterwandelingen belandde Van Trier ook een aantal keren in een Peperstraat. Ze boog zich vervolgens over de vraag waar die naam precies vandaan komt. In een recent verschenen boek, met de spannende titel Het geheim van de Peperstraten, doet ze uitgebreid verslag van haar zoektocht. Anders dan vaak gedacht zijn de meeste Peperstraten in ieder geval níet vernoemd naar de pepers die wij uit de keuken kennen.

Middeleeuwen

Veel Peperstraten kregen hun naam volgens Van Trier al voor het begin van de veertiende eeuw kregen, in een periode dat überhaupt nog nauwelijks gebruik werd gemaakt van straatnamen. De specerijhandel van de VOC was ook nog lang niet op gang gekomen, dus daar kunnen de straten niet naar zijn vernoemd. Peper zelf was al wel bekend, onder meer als kostbaar ruilmiddel, maar de onderzoeksters acht het onwaarschijnlijk dat de straten hun naam daar aan danken.

Zo’n tachtig procent van de gevonden Peperstraten liggen volgens Van Trier in middeleeuwse stadsdelen uit de periode 1000-1250. Na 1350 kwam de naam nog maar sporadisch voor en bij deze jongere straten is meestal vrij duidelijk waarom ze een ‘pepernaam’ kregen. Zo is de Peperstraat in Amsterdam bijvoorbeeld vernoemd naar een oude peperwerf van de VOC. Andere Peperstraten danken hun naam aan een persoon met de naam Peper of ze bevinden zich in een kruidenbuurt.

Maar waar zijn de oude Peperstraten dan wel naar vernoemd? Na bestudering van oude kaarten en bezoek ter plaatse, concludeerde Van Trier dat deze oude straten vaak vanaf het water naar een markt lopen. Op veel plekken liep langs deze straten bovendien een sloot of vaart. Volgens de Brabantse danken de straten hun naam hoogstwaarschijnlijk aan een materiaal dat vroeger over deze (water)wegen werd vervoerd: tufsteen.

Dat lijkt helemaal niet zo vreemd, als je bedenkt dat deze vulkanische steensoort vroeger ook wel bekend stond als ‘pepersteen’. In het Italiaans spreekt men tegenwoordig nog steeds van Peperino. En ook in andere talen is een peperlink terug te vinden. In Engeland heeft men het bijvoorbeeld over Pepper-stone. En in Duitsland staat het gesteente bekend als Pfefferstein. Tijdens haar onderzoek ontdekte Van Trier dat in laatstgenoemde land veel Pfefferwegen vanaf een groeve naar rivieren liepen, vanwaar de tufsteen verder vervoerd kon worden.

In de tijd dat de eerste Peperstraten in de bronnen worden aangetroffen, waren de meeste woningen nog gemaakt van hout, maar belangrijkere bouwwerken werden al wel gemaakt van steen. Zo trof Van Trier precies aan het eind van de Peperstraat in Aalten bijvoorbeeld de Sint-Helenakerk aan, die in de twaalfde eeuw volledig werd opgebouwd van tufsteen. De onderzoekster:

“Meestal werd het tufsteen uit de resten van Romeinse gebouwen gehaald. Toen dat op was moest het worden ingevoerd uit de Eiffel in Duitsland.”

Pepervakanties

Van Trier ging niet over een nacht ijs en besloot alle Peperstraten zelf te bezoeken. Tijdens een reeks ‘pepervakanties’ deed de Brabantse ter plekke onderzoek. Ze bekeek de ligging van de straten, bestudeerde de hoogteverschillen en sprak met vertegenwoordigers van historische verenigingen en heemkundekringen.

“De meest bijzondere Peperstraat vond ik die van Godlinze. Een Peperstraat die cirkelend het terpdorp oploopt en uitkomt bij een heel bijzonder kerkje. Met een grachtje en een bron. Zo kleinschalig zijn dus de meeste van de middeleeuwse Peperstraten begonnen. Soms groeit het uit tot wereldstad, hier bleef het wat het was.”

In het dorp waar Van Trier opgroeide, Loon op Zand, iets ten noorden van Tilburg, was ooit ook een Peperstraat te vinden. Die liep langs de middeleeuwse dorpskerk waar voor de speklagen tufsteen en baksteen is gebruikt.

“De Peperstraat van vroeger bestaat nog wel maar heeft een andere naam. Dat soort hernoemingen hoop ik met mijn boek te voorkomen. Als je niet beter weet zou je een middeleeuwse straatnaam zomaar verwisselen voor die van een wethouder.”