Plinius de Oudere en zijn Naturalis Historia

Plinius de Oudere (ca. 23/24 – 79 na Chr.) was een Romeinse soldaat, geschiedwetenschapper en letterkundige. Hij wordt ‘De Oudere’ genoemd, omdat hij een jongere neef had die ook naamsbekendheid genoot. Die is de geschiedenisboeken ingegaan als Plinius de Jongere. Maar wie was Plinius de Oudere precies? En wat heeft hij betekend voor de geschiedenis en geschiedschrijving?

Plinius de Oudere is vooral bekend geworden vanwege zijn veelgeprezen encyclopedische werk Naturalis Historia (Geschiedenis van de natuur) en zijn historische werk Bella Germaniae (De Germaanse oorlogen). Daarnaast schreef hij nog enkele andere werken. Verder maakte hij carrière als aanvoerder van een cavalerie-eenheid, was hij keizerlijk adviseur en politicus. Plinius de Oudere stierf op een bijzondere manier, namelijk ten gevolge van de uitbarsting van de Vesuvius, in 79 na Christus, in de buurt van Stabiae.

Geboorte & jonge jaren van Plinius de Oudere

Plinius de Oudere (Gaius Plinius Secundus maior) kwam ter wereld in Novum Comum, het latere Como, in 23 of 24 na Christus, ten tijde van keizer Tiberius. Over zijn familie is nauwelijks iets bekend. We weten alleen dat hij een zus had, uit een familie kwam die tot de aristocratie behoorde en welgesteld was. Zijn vader maakte namelijk deel uit van de zogenoemde equites, een ridderstand die in het Romeinse Rijk hoog stond aangeschreven. De equites was een legerafdeling van paardrijders. Lidmaatschap van dit elitekorps betekende dat je financieel over minstens 400.000 sestertiën beschikte, wat een flink kapitaal was voor die tijd. Een sestertie was in dit tijd ongeveer vier tot vijf euro, omgerekend naar hedendaagse koopskracht (een brood in Pompeii kostte in die tijd een kwart sestertie). Plinius’ vader was dus, naar hedendaagse maatstaven, miljonair, met een geschat vermogen van minstens anderhalf tot twee miljoen euro.

Toen Plinius nog maar tien jaar jong was, stuurden zijn ouders hem naar Rome om een goede opleiding te volgen. Hij kreeg daar onderwijs van Publius Pomponius Secundus, een populaire tragedieschrijver in die periode. Plinius had één oudere zus en bleef zijn hele leven ongetrouwd.

Plinius gaat het leger in

Toen Plinius ongeveer 22 jaar was, in het jaar 45, sloot hij zich aan bij het Romeinse leger. Hij maakt promotie en was al snel aanvoerder van een cavalerie, onder de titulatuur praefectus alae. Zijn standplaats was een eenheid in Xanten in de provincie Germania Inferior, gestationeerd in het legerkamp Castra Vetera (‘Het Oude Kamp’) langs de Neder-Rijn. Later vonden archeologen een paardenteugel met daarop de naam van Plinius de Oudere.

Vermoedelijk was Plinius tot ongeveer 58 in dit legerkamp werkzaam. Volgens een bron keerde hij in 52 kort naar Rome terug, samen met Pomponius Mela, maar dit is niet zeker, omdat een andere bron aangeeft dat hij van 45 tot 58 voortdurend in Xanten was. Bekend is dat Plinius de Oudere tijdens zijn diensttijd al schreef, wat zou resulteren in diverse werken.

Schrijver van Naturalis Historia, andere werken & keizerlijk adviseur

In het jaar 59, toen Nero keizer was, keerde Plinius de Oudere terug in Rome. Hier trok hij zich enkele jaren terug uit het publieke leven en focuste hij zich op zijn schrijfwerk, vermoedelijk uit angst voor repercussies van de keizer. De belangrijkste pennenvrucht van Plinius de Oudere zou de omvangrijke encyclopedia Naturalis Historia worden, een boekwerk dat uit maar liefst 37 delen met 2493 hoofstukken bestond en verscheen vanaf het jaar 77. Het was een wetenschappelijke encyclopedie waar de auteur poogde om alle belangrijke kennis van zijn tijd in op te nemen. Dit boek, waarin Plinius niet alleen feiten opnam maar ook commentaar leverde en aan bronvermelding deed, wordt wel beschouwd als de eerste ‘echte’ encyclopedie van de Oudheid. In het werk sprak Plinius zich moralistisch uit tegen decadentie, seksuele uitspattingen, drankmisbruik en abortus. Om een citaat te noemen:

“Bij de menselijke soort hebben de mannen alle mogelijke seksuele afwijkingen – misdaden tegen de natuur, uitgedacht, maar vrouwen abortus. Wij zijn in dit opzicht nog veel gewetenlozer dan wilde dieren!”

In de Naturalis Historia komen tal van wetenschappelijke onderwerpen aan bod, wat in totaal zo’n 40.000 trefwoorden opleverde. Thema’s die Plinius behandelde, waren onder meer de kosmologie, astronomie, geologie, biologie, zoölogie, tuinbouw, medicijnen, metallurgie, schilderkunst en pottenbakken. Plinius’ encyclopedie werd in de vroegmoderne tijd, in 1610, voor het eerst in het Nederlands vertaald, gevolgd door tientallen herdrukken in de zeventiende en achttiende eeuw. Zijn werk had grote invloed op latere schrijvers.

Naast dit werk schreef Plinius de Oudere nog andere boeken. Zo was zijn eerste pennenvrucht een verhandeling over hoe een militair het beste een speer kan werpen, rijdend op een paard. Verder schreef hij een biografie voor zijn vroegere leraar Publius Pomponius Secundus. Laatsgenoemde levensbeschrijving schreef Plinius toen hij als cavalerieaanvoerder in Germania Inferior was. Ook volgden nog boeken over grammatica en retorica. Ten slotte schreef Plinius nog een omvangrijk historisch werk, bestaande uit twintig delen, over de oorlogen tussen de Romeinen en Germanen: Bella Germaniae (De Germaanse oorlogen).

Onder de regeerperiode van keizer Vespanius, die regeerde van 1 juli 69 tot 23 juni 79, was Plinius de Oudere keizerlijk adviseur en reisde hij geregeld het Romeinse Rijk door. Plinius de Oudere had hierbij de verantwoordelijkheid voor de Romeinse financiën in Spanje, Gallië en België. Tijdens deze periode noteerde Plinius alle kennis die hij kon vergaren, om deze later te gebruiken voor zijn encyclopedische werk Naturalis Historia. Omstreeks 77 na Chr. werd Plinius de Oudere vlootcommandant in de baai van Napels.

Overlijden na vulkaanuitbarsting Pompeii (79 na Chr.)

Plinius de Oudere stierf nabij Stabiae, ten gevolge van de beruchte uitbarsting van de vulkaan Vesuvius, op 25 augustus 79. Waarschijnlijk werd het inademen van giftige vulkaangassen hem, in combinatie met zijn astma, fataal. Op het moment dat de vulkaanuitbarsting begon, bevond Plinius zich in Misenum, bij de baai van Napels. Nieuwsgierig als hij was, besloot Plinius de Vesuvius te naderen en nam hij de boot. Hij wilde onderzoek doen en hulp bieden. Verder dan Stabiae kwam hij echter niet en daar liet hij dus het leven.

Boek: De wereld. Naturalis Historia – Plinius (Nederlandse vertaling)

Bronnen ▼