Sciencefiction pareltje in Praag: een geautomatiseerd archief uit 1936

Het is een verborgen pareltje in Praag, staat niet vermeld in toeristengidsen, maar is een bezienswaardigheid en tevens een wonder der techniek uit de jaren dertig van de vorige eeuw. En wat nog spectaculairder is: het archief van bijna een eeuw oud functioneert nog steeds.

In de grote, hoge ruimte hoor je af en toe een metalig geluid, een klik, of een zoem als een van de medewerkers zijn of haar hangende werkplek bedient. Bij het binnenlopen doet deze immense archiefzaal me denken aan de sciencefiction wereld van Metropolis, de film van Fritz Lang, die in 1927 uitkwam, tien jaar voordat dit archief werd gerealiseerd. Medewerkster Jitka Dromolova vertelt:

De zaal is 50 meter lang en 8 meter hoog met twee wanden met de rug naar elkaar toe geplaatst, met aan de buitenkant de laden. Iedere wand heeft 4500 laden. In totaal omvat het zevenentwintig kilometer dossierlengte, gegevens over de pensioenen van alle ondernemers en in dienst werkende Tsjechen. Er liggen 130 miljoen papieren opgeslagen.

Dromolova vertelt dat aan de ene kant de pensioenaanvragen zijn ondergebracht. Op basis van deze gegevens wordt de hoogte van het pensioen bepaald. In Tsjechië krijg je dat na vijfendertig jaar arbeid. Die gegevens staan op papier, maar zijn sinds 2004 ook gedigitaliseerd, een klus die een jaar in beslag nam. Ook tegenwoordig nog komen er aanvragen op papier binnen, omdat veel ouderen niet kunnen omgaan met een digitale aanvraag. Aan de andere kant van de wand zijn de volledige dossiers ondergebracht, die alleen op papier bestaan.

Dromolova wijst bij een werkbox die op de laagste stand, onderaan een zuil staat, naar een joystick ‘op het dashboard’:

Zo wordt de zuil naar links of rechts verreden en het werkbakje zo omhoog of omlaag gestuurd. Deze drie meter lange lade met dossiers wordt elektrisch uit de archiefwand getrokken en schuift hierachter in die lange koker, totdat de medewerker bij het juiste dossier is aanbeland. Dat gebeurt met een van die pedalen, de andere is om hem uit te schuiven. De lade wordt via een vierkant gat aan de voorzijde met een palletje aan een stang vastgeklikt, waarmee hij de ladehouder wordt getrokken.

In het functionalistische gebouw, ontworpen door architect Frantisek Albert Libra, bevinden zich eveneens meerdere paternosters (een liftsysteem met opeenvolgende cabines, zonder deuren, die met geringe snelheid zonder onderbreking aan twee kettingen in één schacht omhoog en in een andere schacht omlaag bewegen). Vroeger was er ook zo’n lift in het Haagse stadhuis, die bij de sloop in 1996 verloren ging. Het was als een kermisattractie, een spannende belevenis, waarbij je tijdens die constant voortbewegende cabines snel in en uit moet stappen. Ik vroeg me op dat moment af of het me wel ging lukken, en haalde me allerlei onheilspellende beelden voor de geest: wat zou er gebeuren als ik niet op tijd instapte…

Het gebouw van de Česká správa sociálního zabezpečení (CSSZ) kwam gereed in 1936 en bevindt zich tegenover het station van de wijk Smichov. Het geautomatiseerde archief werd ontworpen door Ferdinand Ludwig, de draagconstructie is gemaakt door een ijzerfabriek in het Noord-Tsjechische Vitkovice en de beweegbare consoles werden geleverd door een Praagse machinefabriek.

Hoewel het archief ook bij de meeste Tsjechische inwoners onbekend is, stond het in 1941 wel eenmalig in de in de spotlights, toen zich er een scene van de film The Glove van J. A. Holman afspeelde.

Sommige medewerkers werken hier meer dan veertig jaar, zoals Zuzana Greplova. Zij herinnerde zich nog wat er gebeurde als vroeger de stroom uitviel: ‘We moesten dan naar beneden klimmen, in het donker of met een zaklamp.’ Vanwege zo’n riskante afdaling werden er tijdens een renovatie in de jaren zeventig metalen noodtrappen langs de werkzuilen aangebracht.

We lopen langs de ladewand. Aan het einde bevindt zich op de grond een ronde, metalen draaiplaat, terwijl bovenaan een rondlopende geleider de zuil geleidt, zodat deze met zijn mobiele werkplek langs de kortere zijwand naar de achterwand gereden kan worden, waardoor de werkzuilen aan beide zijden ingezet kunnen worden, bijvoorbeeld ingeval een van de zuilen gerepareerd moet worden.

We werpen ook een blik op de ruimte tussen de twee ladewanden, een donkere, hoge nis, waar de achterkanten van de laden zichtbaar zijn, met aan de bovenkant de laden met dossiers. Domolova:

Het is tegenwoordig een kwetsbaar systeem, vatbaar voor gebreken, dat regelmatig onderhoud vraagt, maar gelukkig zijn er hier nog mensen die het kunnen repareren en onderhouden.

Er werd trouwens al eerder, in 1930 een kleinere versie van dit bijzondere archief geïnstalleerd in een aangrenzend gebouw. Dat telde toen ruim 2700 laden en acht werkzuilen die anders gepositioneerde waren, namelijk aan twee zijden van een kleinere zaal gegroepeerd rond een centrale middenruimte. Later, in 1936, bij de tweede, grotere uitvoering, is gekozen voor de ruggelings georiënteerde opstelling.

Het unieke en nog steeds grotendeels onbekende archief is sinds 2004 beschermd als Tsjechisch cultuurmonument.