Stukje voor stukje – Geschiedenis van de legpuzzel

Al meer dan 250 jaar is het aanleggen van puzzels voor miljoenen mensen over de gehele wereld een favoriete hobby. Oorspronkelijk werd de legpuzzel in het Nederlands een legkaart genoemd, een benaming die wellicht in relatie staat tot de oorsprong van de legpuzzel, die rond 1750 is ontstaan.

Al in 1760 vercommercialiseerde de Londense kaartenmaker en winkelier John Spilsbury het idee van de legpuzzel door deze te gebruiken als leermiddel bij het vak geografie. Hij leverde aan scholen landkaarten, geplakt op dun mahoniehout dat in stukken was gezaagd. Elk land was precies langs de grenzen uitgezaagd. Door de losse stukken aan elkaar te puzzelen, leerden de kinderen spelenderwijs de verschillende landen en hun plek op de kaart kennen. Ook in Nederland is dit idee uitgewerkt in tal van aardrijkskundige legpuzzels. Al gauw werden ook andere afbeeldingen als puzzel verzaagd.

Jigsaw

In ons land gebruiken we ook wel de Engelse benaming jigsaw puzzle of puzzel. De jigsaw is de dunne figuurzaag die nog altijd wordt gebruikt om houten legpuzzels te maken. Dat uitzagen is lastig en heel precies werk dat vroeger, maar ook nu nog, met de hand werd gedaan. De puzzelstukken zijn in de loop der tijd steeds kleiner geworden, om het puzzelen moeilijker en dus leuker te maken.

Tradities

Bij vroege puzzels lagen de stukjes tegen elkaar aan. Stukjes die in elkaar haken, waardoor ze niet kunnen verschuiven, werden begin 1800 uitgevonden maar niet alle fabrikanten maakten daar gebruik van. Elke puzzelmaker volgde eigen opvattingen, tradities en productiemethoden, die hun handelsmerk werden, waaraan we hun puzzels nog steeds kunnen herkennen. Dat geldt ook voor de gebruikte materialen, de dikte van puzzels en de wijze van verpakken.

Materialen

Hout, karton, papier, plastic, foam, rubber, metaal, aardewerk, chocolade en zelfs glas: legpuzzels kunnen overal van worden gemaakt. Tegenwoordig wordt vooral karton gebruikt, dat met een zogeheten stansmes wordt gesneden, alle stukjes in één keer. Het is minder authentiek en ambachtelijk dan een legpuzzel van hout maar veel goedkoper. Puzzels van andere materialen worden gezaagd met lasertechniek en waterjet.

Speciale stukjes

De concurrentie richtte zich vroeger minder op de prijs. Fabrikanten wilden zich onderscheiden met originele, tot de verbeelding sprekende afbeeldingen en bijzondere zaagwijzen waardoor stukjes herkenbare vormen kregen, bijvoorbeeld een letter, een huisje of een voorwerp. In Amerikaanse legpuzzels uit de Tweede Wereldoorlog zitten stukjes in de vorm van een tank, pistool, vlag en oorlogsschip. Ook waren er puzzelmakers die alle stukjes vrijwel identieke vormen gaven, om het de puzzelaars extra moeilijk te maken. En wat te denken van dubbelzijdig bedrukte puzzels, met stukjes die op verschillende manieren ‘passen’. Voor de ware fanaten een extra uitdaging. Er bestaan ook driedimensionale puzzels, zelfs in de vorm van een bal die je rondom moet aanleggen.

Extreme puzzels

Zoekend naar extreme puzzels voor liefhebbers ging men ook de grenzen van het puzzelformaat verleggen. Er kwamen piepkleine legpuzzels, waarvoor je een loep nodig hebt, afmetingen werden ook steeds groter. De Duitse spellen- en puzzelfirma Ravensburger levert de op dit moment grootste legpuzzel ter wereld: 5,44 bij 1,92 meter en 32.526 stukjes. Genoeg voor wekenlang puzzelplezier, hoewel je er natuurlijk ook gek van kunt worden.

Puzzelclubs

Wat grote puzzels extra leuk maakt, is dat je ze met meer personen tegelijk kunt aanleggen. Er zijn zelfs clubjes van puzzelaars, van jong tot oud, die regelmatig bijeenkomen om gezamenlijk één of meer legpuzzels te maken. Toch is het aanleggen van puzzels door de eeuwen heen vooral een solitaire bezigheid. Een onderhoudend en onschuldig tijdverdrijf met een leerzaam karakter, dus ideaal voor kinderen, vrijgezelle jongedames en weduwen van stand. Inmiddels weten we dat legpuzzelen de hersenen traint en in die vorm een effectief middel is om de ontwikkeling van Alzheimer te bestrijden en de kans op deze ziekte te verkleinen.

Tijdsbeelden

Wat het bekijken van oudere legpuzzels extra boeiend maakt, is de wijze waarop ze hun tijd weerspiegelen. Om de kans op verkoop te vergroten, gebruikten de makers thema’s en afbeeldingen die op dat moment populair waren, zowel bij de jeugd als bij volwassenen. Op die manier kunnen we nu aan puzzels zien wat men toen leuk en interessant vond. Geschiedenis, sprookjes, kunst, natuur, sport, wetenschap, auto’s, treinen, lucht- en ruimtevaart en filmsterren, maar ook oorlog zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog. Toen werden alleen al in Amerika 255 legpuzzels met oorlogsafbeeldingen verkocht.

Puzzel van hoop

Het meest wonderlijke verhaal over een legpuzzel in Nederland dateert uit de oorlogsjaren 1940-1945. De Amerikaanse illustrator Cassius Marcellus Coolidge (1844-1934) was bekend om zijn afbeeldingen van dieren in menselijke situaties, zoals honden die rond een tafel zitten te kaarten en vals spelen. Van zijn illustraties zijn miljoenen reproducties gemaakt, die ook in ons land populair waren. In menig Nederlands huis hing de wandplaat van de kaartende honden. Of men had er een legpuzzel van. Tijdens de oorlogsjaren ontdekte iemand dat de kaartende boxerhond met sigaar treffend lijkt op de Britse minister-president Churchill. Het was de aanleiding voor verzetsorganisaties om een lang gedicht te maken waarin ook de andere honden karikaturen zijn: Roosevelt, Hitler en Mussolini. Voor vele Nederlanders werd deze lang voor de oorlog gemaakte illustratie een beeld van heimelijk verzet en hoop. In het tijdschrift van de Duitse SS werd er nog een sarcastisch artikel over geschreven.

Levensreddende puzzel

Een ander verhaal gaat over een dame die depressief en levensmoe was. Een vriendin gaf haar een houten legpuzzel maar zonder voorbeeld. De naam ‘Ingeblikt’ op de doos was ook al geen hulp bij het aanleggen, want het bleek uiteindelijk te gaan om een puzzel van een ridder in harnas. Ze raakte zo in de ban van de intrigerende puzzel dat ze direct daarna aan andere puzzels begon. U begrijpt het al: van zelfmoord is het nooit meer gekomen. Mevrouw heeft opgewekt doorgepuzzeld tot het haar tijd was.

Reclame

Al rond 1900 ontdekten bedrijven de reclamemogelijkheden van legpuzzels. Tijdens het aanleggen bestudeert de puzzelaar lang en intensief de afbeelding tot in detail. Als die afbeelding reclame maakt, bijvoorbeeld door het tonen van de merknaam, het bedrijfsgebouw of de producten, ontstaat een intensief leerproces dat met geen ander medium mogelijk is. Veel reclameafbeeldingen laten de werkelijkheid zien door de roze bril van de adverteerder: de ideale consument die dolgelukkig is met de producten in een wereld die geen schaduwkanten kent. Ook puzzels met andere thema’s laten overwegend zorgeloze taferelen zien. Aardige landschappen, vriendelijke mensen, lieve dieren en vrolijke situaties. Eigenlijk is elke legpuzzel een sprookje.