De wintervesting – De sabotage van Hitlers atoombom

“Een paar regels, in haast, om je te laten weten dat ik zo meteen vertrek voor een actie. Ik kan niet zeggen waar naartoe maar, liefste, maak je geen zorgen als je een paar weken niets van mij hoort. Maar ik ben thuis met Kerstmis dus bestel die kip maar alvast (…) Weet dat ik zielsveel van je hou, lieveling.”

Deze regels schreef de Britse Engineer Bill Bray op 19 november 1942, vlak voordat hij aan boord ging van een Horsa zweefvliegtuig. Net als 29 andere Britse militairen nam hij deel aan operatie Freshman, die als doel had om de Noorse zwaar waterfabriek in Vemork te vernietigen. De operatie liep echter uit op een mislukking en Bray zou zijn vrouw die in verwachting was, nooit meer zien.

Operatie Freshman was slechts een van de meerdere pogingen die vanuit Groot-Brittannië werden ondernomen om de productiefaciliteit in de Noorse provincie Telemark te vernietigen. Dit zou later worden aangeduid als de sabotage van de zwaar waterproductie in Noorwegen. De voorgeschiedenis, het verloop en de nasleep van deze episode tijdens de Tweede Wereldoorlog worden uitgebreid beschreven in het boek ‘De wintervesting’ van Neal Bascomb.

Vesting

Neal Bascomb (1971) is journalist en schrijver. Hij heeft meerdere populairwetenschappelijke boeken op zijn naam staan, onder meer over de jacht op Adolf Eichmann en ‘The Great Escape’. ‘De wintervesting’ verscheen oorspronkelijk in 2016 onder de titel ‘The Winter Fortress’ en verschijnt nu in een Nederlandse vertaling. De titel verwijst naar de fabriek van Norsk Hydro. Deze was gesitueerd op de Hardangervidda. Een bergachtig gebied in Noorwegen, dat bekend stond om het stormachtige weer en ijskoude winters. Door zijn uiterlijk en ligging op een berghelling, omringd door natuurlijke barrières en doordat de enige toegangsweg over een hangbrug liep, kon dit complex terecht worden omschreven als “De wintervesting.” Dit alles maakte een aanval op de fabriek tot een hachelijke onderneming. Desondanks stelden de geallieerde inlichtingendiensten en naar Londen gevluchte Noren alles in het werk om deze productie-installatie te vernietigen. Het aldaar geproduceerde zwaar water vormde een belangrijk element in het Duitse atoomonderzoek dat, indien het succesvol zou zijn, ertoe kon leiden dat Adolf Hitler de beschikking zou krijgen over een bom met een onvoorstelbare kracht.

De sabotage van de zwaar waterproductie in Noorwegen wordt alom gezien als een van de grootste succesverhalen van de geallieerde inlichtingendiensten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Mede hierdoor zijn de gebeurtenissen al beschreven in meerdere boeken en films. De eerste verfilming stamt al uit 1948 en er zouden nog een aantal films/series en boeken (zowel fictie als non-fictie) volgen. Dit doet wellicht de vraag rijzen of een nieuw boek over dit onderwerp iets toevoegt. In het geval van ‘De wintervesting’ is het antwoord hierop zonder meer bevestigend. Het boek van Bascomb is uniek omdat het verhaal tot nu toe nog niet op zo’n uitgebreide en gedetailleerde wijze is verteld.

Deuterium

Het boek begint eind jaren 30 en schetst allereerst de onderzoeken naar atoomsplitsing en zwaar water en de mogelijkheden die dat met zich meebracht. Al voor de oorlog zagen de Britten en Duitsers de potentie van het isotoop deuterium (de wetenschappelijke benaming van zwaar water) en probeerden zij te voorkomen dat de tegenpartij het in handen zou krijgen. Dat zou leiden tot een aantal verwikkelingen die niet hadden misstaan in een spionagefilm. Mede door deze gebeurtenissen, die op aangrijpende wijze worden beschreven, word je als lezer direct meegezogen in het verhaal en wil je weten hoe het verder gaat.

Nadat Noorwegen in 1940 was veroverd (tijdens operatie Weserübung-Nord) en bezet door de Duitsers stond de fabriek in Vemork tot hun beschikking. Een natuurkundig team onder leiding van de wetenschapper Kurt Diebner was daarvoor al energiek aan de slag gegaan met het onderzoek naar de mogelijkheden van kernsplitsing en zij hadden veel interesse in het zwaar water uit Noorwegen. De Noorse sectie van de Britse geheime dienst stelde alles in het werk om te voorkomen dat Duitsland een (grote) voorraad deuterium zou verwerven.

Bascomb volgt zowel het Duitse atoomonderzoek als de pogingen van de Britten en Noren om de zwaar waterproductie- en toevoer te saboteren. Hij toont hierbij ook aan dat de ontwikkeling van een radioactief wapen in het Derde Rijk, in tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, zeker tot de mogelijkheden behoorde. Zijn benadering is erg breed. Het ene moment beschrijft hij een bespreking in het hoofdkwartier van de Britse inlichtingendienst en vervolgens verplaatst het verhaal zich naar een berghut waar leden van het verzet in afwachting zijn van een wapendropping. Hij volgt daarmee meerdere verhaallijnen en introduceert (veel) verschillende personen. Hij weet dit echter samen te brengen in een overzichtelijk en prettig leesbaar geheel. Het is bijna niet voor te stellen dat een groep mannen, geplaagd door honger en kou, in staat is om te overwinteren in arctische omstandigheden en vervolgens deelneemt aan een buitengewoon vermetele aanval. Toch is het daadwerkelijk gebeurd en in ‘De wintervesting’ komen alle facetten van de voorbereiding en uitvoering van deze operatie aan bod.

Voorgeschiedenis

De voorgeschiedenis van alle deelnemers aan de sabotageoperaties wordt uitgebreid beschreven. Een belangrijke rol is weggelegd voor Leif Tronstad, een professor aan de universiteit van Trondheim die, nadat hij vanuit het bezette Noorwegen uitgeweken was naar Londen, een van de drijvende krachten werd achter de pogingen om de fabriek in Vemork uit te schakelen. Hiervoor werden meerdere ideeën bedacht. Bascomb volgt deze van het prille begin tot de uitwerking. Dit levert een verhaal op met staaltjes van onvervalste heldenmoed, maar ook onvoorstelbare wreedheid, botte pech en puur geluk. Behalve met de Duitsers hadden de saboteurs bij hun operaties ook te maken met de plaatselijke (weers)omstandigheden die een formidabele vijand op zich vormden. Bascomb belicht ook deze aspecten, waardoor de lezer van alles te weten komt over overleven in moeilijke omstandigheden.

Voor hun inlichtingen waren de instanties in Londen grotendeels afhankelijk van het plaatselijke verzet in Noorwegen, waar door de Duitse politiediensten hardvochtig jacht op werd gemaakt. Degenen die in Duitse handen vielen, wachtte vaak een gruwelijk lot. De passages waarin de martelingen en executies beschreven worden zijn huiveringwekkend. Bascomb hanteert een romanachtige schrijfstijl, waardoor je je als lezer goed kunt inleven in het verhaal. Het boek bevat echter geen onnodige superlatieven, overdrijvingen of emotionele opsmuk om het verhaal te verfraaien. Bij andere boeken wil dit nog weleens het geval zijn. Bascomb beperkt zich tot de harde feiten. Deze zijn al spannend genoeg. Een klein minpunt, als je dat al zo mag noemen, is dat in de Nederlandse vertaling van het uit 2016 stammende boek wordt vermeld dat Joachim Rønneberg, een van de deelnemers aan operatie Gunnerside, nog steeds (in 2020) in leven is. Dit klopt echter niet. Hij overleed op 21 oktober 2018. Wellicht kan dit in een volgende uitgave worden aangepast.

Thriller

Ondanks dat er tal van technische details voorbij komen, onder meer over het gebruik van zwaar water en atoomsplitsing, is het boek zeker geen zware kost. Het leest eerder als een historische thriller dan een wetenschappelijk werk. Het boek bevat een aantal passages die niet hadden misstaan in een James Bond-film, zoals een bloedstollende beklimming van een ravijnwand en een achtervolging (waarbij wordt geschoten) op ski’s. Al deze waargebeurde feiten worden op een spannende manier beschreven. Bascomb heeft een vlotte pen en verliest de hoofdverhaallijn nooit uit het oog. Zonder dat de leesbaarheid hier onder lijdt, slaagt de auteur erin om onder meer het productieproces van deuterium en andere complexe zaken op begrijpelijke wijze uit de doeken te doen. Dit doet hij zonder dat zaken te veel worden versimpeld. Voor mensen die weinig afweten van gebeurtenissen in Vemork is het verhaal goed te volgen, maar ook mensen die al enige kennis hebben van het onderwerp, zullen zeker nieuwe informatie opdoen uit het boek.

‘De wintervesting’ is kortom een absolute aanrader. Op spannende en indringende wijze vertelt het het complete verhaal van een van de meest gewaagde sabotagemissies uit de Tweede Wereldoorlog.

~ Wesley Dankers – Tracesofwar.nl

Boek: De wintervesting – Neal Bascomb