Xenophon (ca. 430 -355 v.Chr.) – Grieks schrijver, militair & historicus

De Griekse schrijver en militair Xenophon (ca. 430-355 v.Chr.) leefde in dezelfde tijd als Plato. Hij is bekend geworden als geschiedschrijver van onder meer de Peloponnesische Oorlog (431-404 v.Chr.), de befaamde oorlog tussen de oude stadsstaten Athene en Sparta. Ook schreef hij met het boek Anábasis de eerste soldatenautobiografie uit de geschiedenis. Verder is er via Xenophon veel informatie overgeleverd over de filosoof Socrates, een goede vriend van hem.

De teksten van Xenophon worden nog steeds veel gelezen op gymnasia, omdat ze vlot geschreven zijn en de jeugd inwijden in het Attische Grieks.

Jeugd en opleiding

Xenophon werd omstreeks 430 v.Chr. geboren in de Attische deme Erchia nabij Athene (een deme is een soort gemeente; δῆμος = volk). Hij kwam uit een rijke adellijke familie. Zijn vader heette Gryllus. Xenophon wordt in de bronnen beschreven als een mooie man qua uiterlijk en bescheiden qua persoonlijkheid.

In zijn jeugd kreeg Xenophon een opleiding in de traditie van het sofisme, een filosofische stroming die als eerste de wetten van het denken systematiseerde (de logica) en zich later ook toelegde op de retorica. Op jonge leeftijd ontmoette hij Socrates, die zich ontpopte als zijn belangrijkste leermeester. Ook kreeg Xenophon, aldus de klassieke auteur Flavius Philostratus (ca. 170-247), in zijn jonge jaren vermoedelijk les van de sofist Prodicus van Ceos (ca. 465-400 v.Chr).

Naast theoretische kennis, kreeg Xenophon gezien zijn adellijke afkomst een gedegen militaire training en hield hij zich bezig met paardrijden en de jacht.

Ontmoeting Xenophon en Socrates

Volgens de biograaf Diogenes Laërtius (3e eeuw na Chr.) in zijn boek Leven en leer van beroemde filosofen (ca. 220 na Chr.), ontmoette Xenophon de filosoof Socrates in een smal steegje in Athene (vrij vertaald):

“Xenophon, de zoon van Gryllus, een burger van Athene, was afkomstig uit het plaatsje Erchia; hij was een man van grote bescheidenheid en zo mooi als men maar kan voorstellen. Ze zeggen dat Socrates hem ontmoette in een smal steegje en zijn stok overdwars stak om hem te beletten te passeren. ‘Waar worden er allerlei noodzakelijke dingen verkocht?’, vroeg Socrates hem. Toen Xenophon hem geantwoord had, stelde Socrates opnieuw een vraag: ‘Waar worden mannen goed en deugdzaam gemaakt?’ Omdat Xenophon dit niet wist, zei Socrates: ‘Volg mij dan, en leer!’ En van toen af was hij een volgeling van Socrates. En hij was de eerste persoon die Socrates’ gesprekken opschreef en deze publiceerde in het boek ‘Memorabilia’ [ook wel ‘Herinneringen aan Socrates’ genoemd, EK]. Ook was hij de eerste man die een geschiedenis van de filosofen schreef.”

Xenophons veldtochten en Anábasis

Het boek Anábasis – in het Grieks Ανάβασις – is wellicht Xenophons bekendste boek. Dit werk staat bekend als de eerste autobiografie van een militair. Hierin beschreef hij onder meer de zogenoemde ‘Tocht der Tienduizend’, een Perzische veldtocht van 401-399 v.Chr. richting Bagdad. Xenophon ging mee als waarnemer en beschreef de tocht tot in detail. Tijdens de Tocht der Tienduizend trok Cyrus de Jongere met een huurleger van 10.000 Grieken op tegen zijn broer Artaxerxes II en probeerde een staatsgreep te plegen. Dit mislukte: Cyrus werd vermoord door Mithridates, die op zijn beurt weer op een vreselijke wijze geëxecuteerd werd door Artaxerxes.

De heroïsche terugtocht van de Griekse huurlingen – met sneeuwstormen, voortdurende gevechten en verraad – vormde een inspiratiebron voor talloze films en romans in de twintigste eeuw. Zo is het plot van de roman The Warriors (1965) van Sol Yurick en de gelijknamige film uit 1979 op deze geschiedenis gebaseerd. Het boek Anábasis zelf werd een bestseller in de academische wereld. Volgens Michael A. Flower verschenen er tussen 1820 en 1980 wereldwijd ruim 120 educatieve edities van dit boek, met name in het Engelse en Duitse taalgebied.

Alexander de Grote maakte decennia later dankbaar gebruik van het boek Anábasis. Tijdens zijn veldtochten was dit boek nuttig vanwege de gedetailleerde beschrijvingen van gebieden en veldslagen in Perzië. Xenophon was daarbij een militair tacticus, die militaire manoeuvres beschreef en logistieke oplossingen aandroeg voor noodsituaties.

Periode in Sparta en Korinthe

Toen Xenophon in Athene terugkeerde merkte hij tot zijn schrik dat Socrates ter dood veroordeeld en met een gifbeker geëxecuteerd was. Hij raakte goed bevriend met de Spartaanse koning Agesilaüs II (koning van 401-360 v.Chr.), begeleidde die op zijn veldtochten – en vocht daarbij zelfs tegen een Atheens leger – en schreef daarover een verslag. Athene was klaar met Xenophon en verbande hem.

De Spartaanse koning schonk Xenophon als dank voor diens schrijfwerk een stuk landgoed te Scillus, een plaats dichtbij de stad Olympia in de landstreek Elis. Hier vestigde Xenophon zich in 390 v.Chr. en leidde daarna als boer en schrijver een vrij teruggetrokken leven.Hier bracht hij samen met zijn vrouw en twee zonen nog twintig jaren door, die de gelukkigste van zijn leven waren. Vrijwel alle boeken die Xenophon schreef, kwamen hier tot stand.

Bekendste werken

Een bekend werk van Xenophon was, naast de al genoemde Memorabilia en Anábasis, het boek Hellenica (Ελληνικά). Dit boek vormt een vervolg op het historische werk van de Griekse historicus Thucydides (ca. 455-395 v.Chr.) en gaat over de (toen eigentijdse) Griekse geschiedenis van 411 tot 362 v.Chr.

Ook het boek Symposion – niet te verwarren met Plato’s Symposion – is noemenswaardig. Hierin speelt Socrates opnieuw een hoofdrol. Symposion bevat dialogen naar aanleiding van een feest waarbij Socrates aanwezig was.

Xenophon was een groot liefhebber van paarden. Zo schreef hij de Hipparchicus (Ιππαρχικός), een reeks tips en adviezen voor cavalerieaanvoerders, evenals een boekje getiteld Over de paardrijkunst, in het Grieks: Peri hippikes (Περί Ιππικής). Dit was een theoretisch werkje over het houden, verzorgen en effectief trainen van paarden, en de oudst bekende handleiding voor paardrijkunst ter wereld.

Levenseinde Xenophon

In 371 v.Chr. leed Sparta tegen de Thebanen een zware nederlaag in de Slag bij Leuctra. Door de politieke gevolgen van de nederlaag was Xenophon gedwongen om zijn landgoed in Scillus te verlaten. Xenophons oudste zoon Gryllos, die vocht voor Athene, kwam om in de Slag bij Mantinea. Zijn andere zoon heette Diodorus. Ondanks de amnestie die hij van Athene kreeg, besloot Xenophon zich in Korinthe te vestigen. Daar stierf hij in 355 v.Chr.

Boek:Klassieke Oudheid – Herman Beliën
Of lees: Griekse democratie – Frits Naerebout
Zie ook: Filosofiegeschiedenis

Bronnen ▼