Aristoteles (384-322 v. Chr.) was een Griekse filosoof die ook wel de meest universele filosoof van de oudheid wordt genoemd. Hij schreef over talloze onderwerpen, variërend van de grondbeginselen van de natuurkunde tot ethiek en politiek. Hij was de leerling van Plato en de leraar van Alexander de Grote. Ook stichtte hij in Athene een eigen school, het Lyceum.
Athene
Toen Aristoteles nog een tiener was, vertrok hij naar Athene om te gaan studeren aan de Akademie van Plato. Hij was twintig jaar lang de beste leerling van Plato en werd beïnvloed door diens leer. Toch had hij ook kritiek op Plato’s werk. Zo wees hij de beroemde Ideeënleer van Plato af, waarin deze stelde dat al wat wij waarnemen een afspiegeling is van een eeuwige en perfecte Vorm. Aristoteles richtte zich vanuit zijn interesse in de natuur meer op empirische vormen van onderzoek. Zo bestudeerde hij het gedrag van planten en dieren en stelde hij dat we met het verstand onze waarnemingen categoriseren. Deze waarnemingen vormen de basis van ons denken, en niet zozeer de abstracte Ideeën (of Vormen) van Plato.
Het werk van Aristoteles
Aristoteles wordt beschouwd als de meest universele denker van de oudheid. Hij schreef honderden werken over uiteenlopende onderwerpen. Zo schreef hij niet alleen over biologie, maar ook over de basisprincipes van de natuurwetenschap, politiek, ethiek, logica, wiskunde en kunst. Hij was werkzaam als leraar en gaf les aan zowel kleine groepen gevorderde leerlingen als aan een groot publiek. Zijn geschriften bestaan dan ook uit aantekeningen die hij voor wetenschappelijke doeleinden gebruikte en daarnaast uit boeken voor een groot publiek. Zijn werk is voor een groot deel verloren gegaan, maar zijn aantekeningen vormen nog steeds een omvangrijk oeuvre.
Ethiek en politiek
Aristoteles schreef, net als zijn leermeester Plato, veel over ethiek en politiek. Beide filosofen zijn van mening dat de ideale staat gebaseerd moet zijn op rechtvaardige wetten en de deugd. Aristoteles was de eerste filosoof die op systematische wijze een volledige deugdethiek ontwikkelde. Vanuit zijn interesse in de biologie schetste hij de mens als een biologisch wezen dat een bepaalde taak of functie heeft. Volgens de filosoof heeft alles in de natuur een eigen doel of functie. Zo is het de functie van een appel om uit te groeien tot een appelboom. Dit principe van doelmatigheid geldt ook voor de mens. De mens heeft als doel om uit te groeien tot een volwassen wezen dat naar geluk streeft.
Geluk
Aristoteles was de eerste filosoof die het concept van het menselijk geluk systematisch uitwerkte. De mens wordt niet alleen in biologische zin een volwaardig wezen, het streven naar geluk is een typisch menselijke aangelegenheid. De filosoof vraagt zich af waarom we eigenlijk bepaalde handelingen verrichten en concludeert dat het uiteindelijke doel van al het handelen het geluk is. Daarmee bedoelt hij niet dat de mens zich gelukkig voelt, maar een goed leven leidt, dat voor Aristoteles een deugdzaam leven inhoudt. Hij besteedt daarom in zijn beroemde werk de Ethica Nicomachea veel aandacht aan de vraag wat geluk is en hoe de mens dit kan bereiken.
Een deugdzaam mens is voor Aristoteles iemand die verstandig en rechtvaardig handelt en bepaalde karakterdeugden ontwikkelt, zoals dapperheid, vrijgevigheid en vriendelijkheid. Deze deugden waren nuttig voor de Atheense burgers die steeds meer betrokken raakten bij de democratie die zich in Athene ontwikkelde. Daarnaast ziet Aristoteles de ontwikkeling van de Griekse polis als iets dat in het verlengde ligt van de menselijke natuur. De mens heeft de polis nodig om te kunnen voortbestaan, en kan niet leven zonder vriendschappen. Zo komt Aristoteles tot zijn beroemde uitspraak:
‘De mens is een politiek dier’.
Alexander de Grote
Het Lyceum
Net als zijn leraar Plato stichtte ook Aristoteles een eigen school in Athene. In 335 v.Chr. stichtte hij het Lyceum, dat was vernoemd naar de plaats waar het zich bevond, namelijk op een terrein dat aan Apollo Lykeios gewijd was. De leerlingen van de school stonden bekend als de peripatetici, naar de wandelgangen (‘peripatos’) waar zij zouden studeren. Aristoteles werkte hier als onderzoeker en leraar en liet een grote bibliotheek aanleggen, evenals een natuurwetenschappelijke verzameling van planten en dieren uit de hele wereld. Het is bekend dat Alexander de Grote zijn personeel had opgedragen allerlei exemplaren van planten en dieren naar Aristoteles te sturen.
Aristoteles leidde de school twaalf jaar lang, maar kwam uiteindelijk in politieke moeilijkheden. Zijn relatie met Alexander was verstoord geraakt en in Athene was een anti-Macedonische houding ontstaan. Koning Philippus had de Griekse stadstaten aan zich onderworpen en Alexander hield dit na de dood van zijn vader in stand. Aristoteles werd in Athene als een vriend van Alexander beschouwd en werd zelfs, net als Socrates, aangeklaagd wegens goddeloosheid. Aristoteles zei dat de Atheners geen tweede keer mochten zondigen tegen de filosofie en vluchtte naar Chalcis, waar hij een jaar later overleed.
Invloed
Aristoteles heeft met zijn geschriften veel invloed uitgeoefend op allerlei gebieden. Zo wordt hij gezien als één van de grondleggers van de logica, onder andere door zijn concept van het syllogisme (een vorm van redeneren). Door zijn grootschalig onderzoek naar planten en dieren kan hij ook gezien worden als één van de grondleggers van de biologie. Zijn boek de Poëtica is een standaardwerk op het gebied van de kunst waarin hij schrijft over de eisen van eenheid en samenhang, plotfasen en het beroemde begrip katharsis (een soort emotionele reiniging).
De Ethica Nicomachea en daarbij aansluitend, de Politica zijn eeuwenlang de standaardwerken geweest op het gebied van ethiek en staatsleer. In de Middeleeuwen schreven vele filosofen commentaren op het werk van Aristoteles, onder wie Thomas van Aquino. Dit genre wordt ook wel de scholastiek genoemd. De denker was zo bekend dat hij in de literatuur uit die tijd simpelweg werd aangeduid als ‘de filosoof’.
Boek: 50 denkers die de moderne wereld vormgaven
