Atjeh en Uruzgan, een vergelijking

De buitenlandse militaire missies van Nederland doen denken aan de koloniale oorlogen uit het verleden. Ze hebben met elkaar gemeen dat ze pacificatie en ontwikkeling van woeste binnenlanden tot doel hebben. Al tijdens de uitzending naar de Afghaanse provincie Uruzgan werd er gememoreerd aan de Atjeh-oorlog. Martijn Kitzen gaat in ‘Oorlog onder de mensen’ aan de hand van beide oorlogen in op de vraag of er op dit vlak wat te leren valt van geschiedenis.

Een oorlog onder mensen verschilt wezenlijk van een oorlog tussen legers. In zowel Atjeh als Afghanistan moesten Nederlandse militairen het opnemen tegen een opponent die zich onder de mensen verstopte. Geen veldslag met open vizier in uniform op een heideveld, maar strijders die eruit zien als gewone burgers, plotsklaps toeslaan en daarna snel weer verdwijnen onder de bevolking. Legers zijn meestal uitgerust en getraind op het bevechten van andere legers. En terecht. Maar als het leger het dan in een ver buitenland moet opnemen tegen een lichtbewapende, onzichtbare opponent moet het wiel vaak opnieuw worden uitgevonden. Dat wiel heet in vakjargon ‘counterinsurgency’.

Oorlog onder de mensen is geen boek over strijd, moord en doodslag. Geweld is een symptoom van dieperliggende conflicten en (financiële) belangen. Wie die conflicten en belangen correct identificeert kan het geweld bedwingen. Dit boek is een studie naar lokale machtsverhoudingen en hoe daar als buitenlandse bezettings- of vredesmacht mee om te gaan. Die lokale machtsverhoudingen kunnen zeer verwarrend zijn. Je moet niet alleen rekening houden met machtsverhoudingen binnen een stam, maar ook met substammen, clans, religieuze machthebbers en economische machthebbers.

Atjeh

Wat opvalt is dat Nederland door internationale politieke ontwikkelingen in beide conflicten werd gezogen. Ook voor de Atjeh-oorlog gold niet zozeer de zucht naar grondgebied of minerale rijkdommen als aanjager, maar de door de Atjeeërs bedreven piraterij, de opening van het Suezkanaal waardoor de strategische betekenis van het gebied enorm toenam en de geopolitieke spelletjes die internationaal georiënteerde landen met elkaar spelen.

De militaire missie in Atjeh leed aan onrealistische verwachtingen, gebrek aan diepgaande kennis van de lokale maatschappij en de afwezigheid van een eenduidige strategie. Zo werd de macht van de sultan schromelijk overschat door de Nederlanders waardoor fout op fout werd gestapeld. Vervolgens dacht men dat de werkelijke macht in handen lag van kooplieden die aan de top van een financieel patronagesysteem stonden, maar het waren vooral de islamitische geestelijken naar wie de gewone man luisterde. Door die inschattingsfouten richtten de koloniale autoriteiten zich telkens op de verkeerde mensen, waardoor ze alleen via een zeer moeizaam leerproces en ten koste van vele levens de controle over Atjeh konden veroveren, als dat überhaupt gelukt is.

Uruzgan

In 2006 kreeg Nederland onder de vlag van de NAVO in het kader van ISAF de verantwoordelijkheid over de Afghaanse provincie Uruzgan. Wat het succesvol opereren in Uruzgan in de weg stond was niet alleen het ingewikkelde web van Afghaanse onderlinge machtsverhoudingen, maar ook de verschillende belangen van NAVO-partners en machtsverhoudingen binnen de Nederlandse overheid zelf. Politici die onrealistische eisen stelden en militairen verboden samen te werken met bepaalde krijgsheren die niet aan de Nederlandse morele standaard voldeden. Maar ook militairen die deelnamen aan verschillende operaties en diplomaten die hun eigen spelletjes speelden. Tegen de tijd dat alle neuzen dezelfde kant opstonden en er voldoende begrip van de lokale omstandigheden was, werd in Den Haag de stekker uit het kostbare project getrokken dat 25 militairen het leven kostte en anderen voor het leven verminkte.

Onbedoeld geeft Kitzen al doende niet alleen inzicht in de voor buitenstaanders ondoorgrondelijke Afghaanse stammenmaatschappij, maar ook in de even ondoorgrondelijke verhoudingen tussen de Westerse “stammen” die niet alleen onverdeeld zijn in landen, maar ook in politieke stromingen, supranationale organisaties als de NATO en VN, ministeries, legeronderdelen en NGO’s die met elkaar concurreren om geld, macht en aandacht. Het zal voor de gemiddelde Afghaan een even raadselachtige, complexe structuur zijn geweest als de Afghaanse maatschappij voor de gemiddelde Westerling.

Dure lessen

Kijkend naar Atjeh en Uruzgan stelt Kitzen vast dat bij het bestrijden van opstandelingen in een verdeelde samenleving een duurzaam resultaat bijna onmogelijk lijkt. Volgens Kitzen moet je hier niet de conclusie uit trekken dat dit soort conflicten daarom zoveel mogelijk moeten worden vermeden. De geleerde lessen zijn te duur in levens en geld om maar weer te vergeten. Bovendien is oorlog onder de mensen niet alleen meer iets dat zich ver weg afspeelt, maar steeds dichterbij komt. Kijk naar Syrië en Oekraïne.

Oorlog onder de mensen is een oefening in historisch vergelijkend onderzoek. Het is een publieksvriendelijke samenvatting van een proefschrift. Sommige stukken zijn inhoudelijk wat taai vanwege de complexiteit van het onderwerp. Vooral het deel over Afghanistan is boeiend voor lezers die zin en onzin van buitenlandse militaire missies willen doorgronden. Het boek geeft verder een voorzichtige inkijk in oorlogsvoering van de nabije toekomst.

Boek: Oorlog onder de mensen – Militaire inzichten uit Atjeh en Uruzgan
Fragment uit het boek: Oorlog onder de mensen, nu en toen

Bekijk dit boek bij: