In 1811 diende iedere bewoner van Nederland op bevel van de Franse keizer Napoleon Bonaparte te kiezen voor een vaste familienaam. Voor de vele families die zo’n naam al hadden, veranderde er niets, omdat ze deze gewoon mochten houden. Maar een eigen achternaam was nog niet algemeen, want vooral in de wat lagere milieus maakte men nog gebruik van patroniemen, zoals Jansz, zoon van Jan.
Sommige achternaamlozen vonden het allemaal maar niets en velen dachten dat dat Napoleontische gedoe snel tot het verleden zou gaan behoren, reden om for the time being maar even een gekke naam te bedenken, dus met een dikke middelvinger naar de Fransozen. Althans, zo gaat het verhaal. Zo lezen we in het artikel 200 jaar burgerlijke stand in Historiek van september 2011 de volgende passage:
(…) Sommige tegenstanders van Napoleon of mensen die het allemaal niet zo serieus namen bedachten rare achternamen als Boterkop, Armoedzaaier en Naaktgeboren.
Maar klopt dat wel? We gingen een paar rare en vieze namen na die duidelijk het resultaat zouden kunnen zijn van anti-Napoleontische weerbarstigheid.
Poepjes
Tja, wie noemt zich nou zo? Is dit nu een voorbeeld van zo’n gekke naam? ‘Poepjes’ komt uit Friesland en alle mensen met die naam hebben nagenoeg zeker dezelfde stamvader. Eerst iets over de naam, want die is niet wat het lijkt. De etymologie is niet helemaal duidelijk. Het kan een patroniem zijn op basis van de voornaam Poepje, een koosnaampje voor Poppe. Maar de achternaam kan ook refereren aan het woord ‘poepe’, waarmee eertijds iemand uit Duitsland werd aangeduid, in het bijzonder een Westfaalse seizoenarbeider.1
In 1947 waren er nog 563 naamdragers Poepjes, in 2007 slechts 281. Het is duidelijk dat velen deze onaantrekkelijke naam bij de burgerlijke stand hebben laten wijzigen. Maar wie was nu de stamvader? Na enig genealogisch spitten blijkt het om Jan Poepjes te gaan, geboren in 1695 ergens in Friesland. Het ging hier dus niet om een plagerijtje richting de Franse bezetter, maar toch maakte kleinzoon Jacob Jans Poepjes (1744-1814) de naam in 1811, dus het jaar waarin achternamen verplicht werden gesteld, officieel.
Naaktgeboren
Ook deze naam gaat veel verder terug dan 1811. De Nederlandse Familienamendatabank hierover:
De familienaam Naaktgeboren is waarschijnlijk ontstaan uit een taalreproducerende bijnaam die werd gegeven aan iemand die bijvoorbeeld eens of bij herhaling opmerkte dat we allemaal naakt zijn geboren en zo blijk gaf van zijn Hollandse nuchterheid.
Toch kan het niet anders zijn dat veel Naaktgeborenen hun naam inmiddels hebben laten wijzigen. Waren er 604 in 1947, het aantal was in 2007 slechts toegenomen tot 618, waar je eerder een verdubbeling zou verwachten. De naam komt uit Barendrecht en het eerst vermelde familielid is Lenaert Naeckgeboren, die leefde rond 1545-1580, dus lang voor de Franse bezetting.
Vollenbroek
Ook dit is niet voor iedereen een even plezierige achternaam, al is de betekenis hier eveneens niet wat het lijkt. ‘Broek’ staat voor een stuk laaggelegen, soms drassig land, vergelijk het met Broek in Waterland. ‘Vol’ duidt op vruchtbaar, of wellicht veel. Deze geruststellende etymologie weerhield de meeste naamdragers ervan de naam te wijzigen. Waren er in 1947 nog 183 Vollenbroeks, in 2007 was dat aantal gestegen tot 335.
De oudste vermelding van de naam Vollenbroek lijkt van Euphemia (Fenneken) ten Vollenbroek, geboren rond 1671 in Twente, te zijn. Het woordje ‘ten’ duidt nog eens extra op een toponiem. Gelukkig maar. Ook hier is de naam niet pas bedacht in 1811.
Kutschruiter
Los van de vraag wat een schruiter nu eigenlijk is, zijn vooral vrouwen, vanwege de eerste lettergreep, vaak nogal verlegen om in het openbaar hun naam te noemen. Maar geen zorg, deze uit Duitsland stammende naam was al ver voor 1811 in gebruik en was een beroepsnaam, namelijk koetsruiter. Friedrich Kutschenreutter, die leefde van circa 1575 tot 1636, was de oudst bekende naamdrager. Er zijn een paar variaties op deze naam en het totale aantal is tussen 1947 en 2007 sterk toegenomen.
Kortom, op het eerste gezicht heeft het gros van de vieze, gekke namen geen link naar de Napoleontische plicht om een achternaam te kiezen. De vraag is zelfs of er in 1811 überhaupt bizarre namen bij de burgerlijke stand zijn aangegeven onder het mom van ‘het is maar voor tijdelijk’ en dan zijn natuurlijk vooral – maar niet alleen! – die namen interessant die nog steeds bestaan.
1 – cbgfamiilenamen.nl (eveneens gebruikt voor de naamstatistieken)
