Nijmegen is als stad exemplarisch voor de Nederlandse oorlogsgeschiedenis. Historicus Lennert Savenije promoveert op 17 april aan de Radboud Universiteit op een onderzoek naar verzet en collaboratie in Nijmegen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij laat zien hoe de scheidslijn tussen en verzet en collaboratie fluctueerde, hoe beide kanten op elkaar reageerden en hoe een onderstroom van ‘kleine’ daden het grote verzet mogelijk maakte.
Nijmegen was één van de eerste steden die bezet werd, maar ook één van de eerste weer bevrijde steden van Nederland. Een ‘brugstad’, zo noemt Savenije de stad:
‘…uiteraard vanwege de beroemde slag om de Waalbrug in 1944 waarbij Nijmegen bevrijd werd, maar ook vanwege de ligging van Nijmegen op de grens van noord en zuid Nederland en de nabijheid van Duitsland.’
Bovendien gebruikte het verzet Nijmegen om te overleggen, de stad was aan het einde van de bezetting een knooppunt van verzet. ‘De onderduikhulp in Limburg werd zelfs een tijd lang aangestuurd vanuit Nijmegen.’
Collaboratie en verzet in samenhang bekijken
Nijmegen was als universiteitsstad en katholiek bolwerk sowieso een boeiende melange van gezindheden. Savenije:
‘Dat zag je ook terug in de populariteit van de Nederlandsche Unie in 1940 en 1941, die een soort middenweg zocht tussen verzet collaboratie, en met Jan de Quay en de lokale voorman Kees ten Hagen aansprekende boegbeelden had.’
Los daarvan is het een oorlogsgeschiedenis vol van boeiende gebeurtenissen:
‘Er zijn ontelbaar veel verhalen te vertellen. Niet alleen het grote verhaal over het bombardement op 22 februari 1944, maar ook over schietpartijen in het Kronenburgpark, over de snelle deportatie van de Nijmeegse joodse gemeenschap, over fanatieke NSB’ers in de Nijmeegse politie en over de universiteit die in 1943 op principiële gronden haar deuren sloot.’
Door het V-fonds is 2018 uitgeroepen tot ‘Jaar van verzet’. Een mooi thema om stil te staan bij de oorlog, maar volgens Savenije roept het helaas wel het beeld op dat ‘het verzet’ op zichzelf stond.
‘Wetenschappelijk gezien is het veel interessanter om de geschiedenis van collaboratie en verzet voortdurend in hun samenhang te bekijken, en met oog voor de periode voor en na de bezettingstijd.’
Veelkleurig verleden
Ook is er een duidelijk verschil tussen wat mensen collaboratie en verzet noemden in 1940 en in 1945. Aan het begin van de bezetting vond bijvoorbeeld een vorm van samenwerken met de bezettingsmacht nog in brede kring steun. De toenmalige burgemeester van Nijmegen, Joseph Steinweg, hield de boot af, maar voerde toch ook vrijwel de meeste bezettingsmaatregelen uit, waaronder die gericht tegen de joodse gemeenschap. In 1942 nam hij met alle egards afscheid, maar na de bevrijding was de beoordeling toch dat hij te meegaand was geweest. Savenije noemt verzet en collaboratie dan ook dynamische begrippen.
‘Mijn proefschrift is ook niet bedoeld als rangorde of beoordeling. Het gaat mij er niet om, om helden en schurken te benoemen. Ik wil juist laten zien hoe de omstandigheden veranderden en mensen, van bestuurders tot ‘gewone Nijmegenaren’ met keuzes en dilemma’s werden geconfronteerd. Als je de geschiedenis goed wilt begrijpen moet je zowel oog hebben voor de collaborateurs en verzetsdeelnemers op de voorgrond, als voor de ‘collaborateurs en verzetsdeelnemers’ op de achtergrond. Voor de ambtenaren die in eerste instantie meegaand zijn, maar steeds duidelijker beginnen te twijfelen, of voor de verzorgers van onderduikers en fraudeurs, die het plegen van verzet mogelijk maakten’.
‘Volgens mij moeten we vanuit dat oogpunt de Tweede Wereldoorlog verder onderzoeken’.
Bij uitgeverij Vantilt verschijnt 20 april de handelseditie van Nijmegen, collaboratie en verzet. Een stad in oorlogstijd.
