De Wikipedisering van het erfgoed

Zomaar twee dingen die op het oog niets met elkaar hebben te maken. Eén: in Nijmegen bestaan plannen om de donjon te bouwen van het kasteel dat ooit op het Valkhof heeft gestaan. Twee: er is geprotesteerd tegen het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen in Hoorn, omdat die een vertegenwoordiger is van het Nederlandse kolonialisme.

Beide kwesties speelden betrekkelijk kort geleden en over beide horen we niet voor het eerst. Bij het Hoornse standbeeld staat al een paar jaar een bord met de tekst dat de waarden van Coen niet die zijn van onze eigen tijd en zolang ik me kan herinneren zijn er Nijmegenaren geweest die een kasteel willen hebben. De een wil een monument weg hebben, de ander wil een monument erbij hebben, en allebei vertegenwoordigen ze iets dat ik zou willen aanduiden als de Wikipedisering van het verleden.

Waarom zijn mensen geïnteresseerd in geschiedenis? Omdat het leuk is natuurlijk. Een enkele keer is het ook wel handig om iets meer van het verleden te weten. Sommige gebeurtenissen hebben immers nog altijd merkbare gevolgen, die we beter begrijpen als we de oorzaken doorgronden. Wie wil weten waarom de Iraniërs in 2011 de Britse ambassade in Teheran bestormden, doet er goed aan een boek te lezen over Mossadegh. Een andere waarde van het verleden is gelegen in het contrast met het heden: soms kun je de denkwereld van iemand uit het verleden reconstrueren, plaatsen tegenover de eigen denkwereld en zo je eigen gelijk wat relativeren.

Ik zeg er even bij – dat schijnt in deze tijd te moeten – dat het relativeren van het eigen gelijk niet wil zeggen dat je je eigen opvattingen in de uitverkoop doet. Het wil alleen zeggen dat je probeert je eigen ideeën te doorgronden en zelfkennis op te doen. Het lijkt me niet dat daar iets verkeerd aan is. Ik besprak hier bijvoorbeeld een tijdje geleden een boekje met brieven van Plinius de Jongere, die weliswaar slavenhouder was en dus opvattingen had die wij niet delen, maar wiens idee dat de vrijheid van de een mogelijk wordt door de onvrijheid van de ander nu ook weer niet helemáál onzinnig is.

Als het verleden schuurt, dan is het goed. Om een reactionair ideaal met instemming te vermelden: geschiedenis kan leerzaam zijn. Het is niet de allereerste rechtvaardiging van een belangstelling voor ons erfgoed (het genot is royaal voldoende); kennis van het verleden is zeker niet altijd belangrijk; kennis van het verleden kan ook contraproductief zijn; maar “je kunt er van leren” is geen onzin. Mits je het verleden accepteert zoals het is geweest.

Historisch erfgoed weghalen

En dat is wat me aan de twee voorbeelden stoort. Of je het leuk vindt of niet, dat beeld van Coen kun je niet weghalen zonder schade toe te brengen aan een plein dat historisch zo is gegroeid. Op het Valkhof ligt een mooi park, dat daar is aangelegd toen Nijmegen, door een kasteel te slopen, wilde aangeven het feodalisme achter zich te laten en volkssoevereiniteit en democratie te aanvaarden. Dat park is historisch net zozeer gegroeid als de Roode Steen in Hoorn.

Anders geformuleerd: je kunt mijns inziens niet zomaar historisch erfgoed weghalen dat je niet bevalt en je kunt niet zomaar toevoegen wat je nodig hebt. Erfgoed is geen Wikipedia waar je een limes aan toevoegt omdat je die in Engeland, Libië en Duitsland hebt gezien of waar je de Prins Bernhardlaan uit weghaalt omdat die man niet wilde deugen. Als je zoiets doet, pas je het verleden aan het heden aan, in plaats van dat je het verleden benut om het te laten schuren en ervan te leren. Terwijl verbazing, ontroering, verbijstering, ontzetting en dus verdieping van je kennis mogelijk zijn, gebruik je het erfgoed om je eigen ideeën te bevestigen.

Verlengstuk

Wikipedia-erfgoed: als dit is wat mensen van het verleden mee krijgen, leren ze in feite niet waarom erfgoed belangrijk is. Wat het toevoegt. Dan moet je er niet van opkijken dat ze het verleden gebruiken om doelen in het heden na te jagen. Het komt echt niet als verrassing dat het regeerakkoord voorschrijft dat kinderen les moeten krijgen over het Wilhelmus, verplicht naar het Rijksmuseum moeten en op hun achttiende een boekje dienen te krijgen over vroeger. Een boekje. In plaats van fatsoenlijk geschiedenisonderwijs. Dat is wat je krijgt als je het verleden beschouwt als verlengstuk van de eigen tijd.

Het baart me zorgen dat hooguit nog wat leerkrachten de moeite nemen echt te tonen wat geschiedenis is – een wetenschap met een eigen methode en met conclusies die enige intellectuele verdieping zouden kunnen bieden. Maar ja, dat is de middelbare school. Als je eenmaal volwassen bent, ben je met andere dingen bezig en pas als je wat ouder wordt en zelf wat geschiedenis krijgt, keert de historische belangstelling terug. Tot die tijd is erfgoed het enige dat verdieping zou kunnen bieden. Maar daar ligt dus het gevaar op de loer dat we het vooral in onze eigen ideeënwereld inpassen.

Het gevaar is dat we het onvoldoende laten schuren, waardoor niemand zal begrijpen wat we aan het verleden hebben en geen mens meer om zulke inzichten zal vragen. Weg werkgelegenheid. Zo roept de erfgoedsector dan dat andere aspect van het regeerakkoord over zichzelf af: dat wetenschappelijke studies als archeologie, geschiedenis en kunstgeschiedenis worden aangepakt omdat ze slecht aansluiten op de arbeidsmarkt.

Erfgoed moet geen Wikipedia worden. Het behoort te verontrusten en te tonen dat je wat aan het verleden hebt. Voor het overige ben ik van mening dat als ze werkelijk een kasteel op het Valkhof gaan bouwen, Nederland zich van Nijmegen moet afscheiden.

Lees ook: Waarom we ons erfgoed juist wel willen Wikipediseren