Auke de Vlieger
Ieder jaar op 9 mei is het Rode Plein in Moskou het toneel van de ‘Overwinningsparade’, een jaarlijkse defilé ter gelegenheid van de overwinning op nazi-Duitsland. In het Westen zijn we weleens geneigd al dat praalvertoon ietwat geringschattend gade te slaan. Critici hebben de jaarlijkse 9-meiparade zelfs anachronistisch genoemd, een cultverschijnsel dat niet van deze tijd is en doet denken aan totalitaire regimes. Wat beweegt de Russen ertoe deze traditie onverminderd voort te zetten?
De parade van 1945
De Overwinningsparade is geen relikwie uit vervlogen tijden: er werd twee decennia lang namelijk helemaal geen parade georganiseerd. De eerste (en lange tijd enige) parade werd gehouden op 24 juni 1945, anderhalve maand na de onvoorwaardelijke overgave van nazi-Duitsland. Na een maand van intensieve en overhaaste voorbereidingen – zeker 10.000 soldaten moest nog een paradetenue worden aangemeten – was Moskou net op tijd klaar voor de parade. Het Moskouse garnizoen, de marine en de tien fronten (legergroepen) die aan het einde van de oorlog aan de frontlinie hadden gevochten, leverden elk een delegatie, wat het totale aantal deelnemers op 34.000 bracht. Het neusje van de zalm waren de 1850 tanks, kanonnen, motoren en andere voertuigen die meereden. De flypast van 570 gevechtsvliegtuigen moest vanwege het slechte weer worden afgelast; om 9:45 uur, een kwartier voor aanvang van de parade, begon het te regenen. De buien ging bij tijd en wijle over in ware wolkbreuken. “Het was alsof de hemel treurde om de doden,” zo schreef een Russische krant.
Beelden van de Overwinningsparade van 24 juni 1945:
Brezjnev en Gorbatsjov
Geruime tijd leek de parade van 1945 een eenmalige gebeurtenis te zijn. 9 mei, ‘Overwinningsdag’, was zelfs een gewone werkdag. Pas in 1965, na het aantreden van Leonid Brezhnev als leider van de Sovjet-Unie, werd 9 mei een officiële vrije dag. Vanaf 1965 werd ook om de tien jaar weer een parade gehouden op het Rode Plein.
Overwinningsdag en al het bijbehorende praalvertoon werden onder Brezjnev ingepast in wat historici wel de ‘oorlogsmythe’ noemen, de van bovenaf vormgegeven geschiedschrijving van en herinnering aan de oorlog. De oorlog ging de geschiedenisboeken in als een strijd tussen het moedige Sovjetvolk en de verraderlijke fascistische agressors, een strijd waarin de heroïsche en visionaire Communistische Partij een sleutelrol zou hebben gespeeld. Parades en veelvuldig huldebetoon aan met medailles behangen veteranen pasten in dit beeld; erkenning van slachtofferaantallen, repressies, de terugtocht van 1941, het bloedbad van Katyn en executies van eigen troepen niet. Zelfs de benaming van de oorlog maakte deel uit van de mythe. De term ‘Tweede Wereldoorlog’ werd in de Sovjettijd zelden gebruikt; in plaats daarvan sprak men van de ‘Grote Vaderlandse Oorlog’, een benaming die in Rusland nog altijd de standaard is, maar alleen de periode tussen juni 1941 en mei 1945 dekt. De invasie van Polen in september 1939, de Winteroorlog tegen Finland en de campagne tegen Japan in augustus 1945 worden zo handig genegeerd.
De zege in de oorlog was niet langer uitsluitend een militaire triomf, maar werd een rechtvaardiging voor de Sovjetideologie en een bron van nationale trots. Aangezien de Sovjetbevolking vrijwel unaniem van mening was dat de overwinning de voornaamste prestatie was die de Sovjet-Unie gedurende haar geschiedenis geleverd had, resoneerde de oorlogsmythe onder de bevolking.
Jeltsin en Poetin
Na de val van de Sovjet-Unie kwam Boris Jeltsin aan de macht, die nadrukkelijk brak met het Sovjetverleden en de communisten ervan beschuldigde het land een “doodlopende weg” in te hebben gestuurd. Het gaf veel Russen het gevoel dat hun nieuwe staat een historische basis miste. Dit algehele gevoel van stuurloosheid leidde tot grote onzekerheid over de toekomst en een zoektocht naar een nieuwe identiteit. In haar halfslachtige zoektocht naar positieve elementen uit de geschiedenis, kwam de regering-Jeltsin voornamelijk uit bij tsaristische symbolen; de Russische staat werd voorgesteld als een voortzetting van het Russische Rijk van voor 1917 en de Sovjettijd werd grotendeels genegeerd. Terwijl Rusland steeds dieper in het slop raakte en de sociaal-economische problemen toenamen, verlangden steeds meer Russen terug naar de Sovjettijd: volgens een opiniepeiling uit 1996 zag 68 procent van de bevolking de ontbinding van de Sovjet-Unie als een onjuist besluit. Vanaf deze periode zwakte Jeltsins anticommunistische houding ietwat af en werden enkele communistische symbolen geherintroduceerd – vanaf 1995 werden er ook weer jaarlijkse Overwinningsparades gehouden op het Rode Plein – maar het Sovjetverleden werd door het Kremlin zeker niet omarmd.
Het was Jeltsins opvolger, Vladimir Poetin, die besloot om de oude oorlogsmythe af te stoffen. Mythes kunnen een belangrijke rol spelen in het identiteitsvormingsproces van een gemeenschap: ze zijn een middel om een gemeenschap legitimiteit, eigenheid en een doel te verschaffen. Ze verbinden heden en verleden en duiden zo de huidige stand van zaken. De oorlogsmythe bleek zeer bruikbaar omdat deze stoelde op gevoelens die nog altijd leefden onder Russische bevolking. Sinds de jaren negentig laten opiniepeilingen van het onafhankelijke Levada-Centrum zien dat er weinig is veranderd in de visie op de oorlog: op de vraag welke gebeurtenis uit de twintigste eeuw het belangrijkst is geweest voor Rusland, antwoordde steeds zo’n 85 procent van de bevolking “de overwinning in de Grote Vaderlandse Oorlog”. De ruimtevlucht van Yuri Gagarin, de Oktoberrevolutie en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie volgen op ruime afstand. Het percentage ondervraagden dat de overwinning in de oorlog beschouwt als de gebeurtenis uit de geschiedenis die de meeste trots oproept, is nog groter.
In een land dat nog altijd zoekende was naar een definitie van de eigen identiteit, was het dan ook geen vreemde keuze om deze bron van nationale trots, de overwinning in de oorlog, een prominente plaats te geven in de canon van de geschiedenis. De viering van Overwinningsdag werd onder Poetin dan ook steeds groter opgezet. Er is weleens gesuggereerd dat de instandhouding van de herinnering aan de ‘Grote Vaderlandse Oorlog’ een van de voornaamste pijlers van Poetins politieke beleid is. Het is waarschijnlijk niet toevallig dat Poetins inauguratie plaatsvond op 7 mei 2000, waardoor Overwinningsdag zijn eerste werkdag en eerste publieke optreden was. Bovendien heeft hij herhaaldelijk gereflecteerd op de oorlogservaringen van zijn eigen familie. Poetin senior vocht nabij Leningrad en raakte daar zwaargewond. Zijn echtgenote en anderhalf jaar oude zoontje Viktor – de oudere broer van de toekomstige president – leden ondertussen honger in de belegerde stad. Viktor stierf in 1942 aan difterie.
“Het is belangrijk om deze zware tijden, deze heldhaftige tijden te blijven herinneren,”
…zo zei de Russische leider in 2012, nadat hij over zijn broertje had verteld.
Verbinding met het verleden
Om de oorlogsmythe in stand te houden blijft het echter niet bij verwijzingen naar de oorlog; er wordt steeds vaker gepoogd om de bevolking de geschiedenis te laten herbeleven. Dit is een belangrijk kenmerk van de perfecte mythe, waarbij het verleden op een zo tastbaar mogelijke wijze wordt gepresenteerd en een gevoel van rechtstreekse verbondenheid met eerdere generaties wordt gesmeed. In de woorden van de Amerikaanse historica Elizabeth Wood creëert de ideale mythe…
“…een moment dat tegelijkertijd tijdloos is en geworteld in de tijd”.
Een goed voorbeeld van herbeleving van het verleden is re-enactment. Deze vorm van geschieduitbeelding is populairder dan ooit tevoren in Rusland en het hele jaar door zijn er wel evenementen waarbij veldslagen uit de Tweede Wereldoorlog of de Napoleontische Oorlogen worden uitgebeeld. Een goed voorbeeld is de grootschalige parade die op 7 november 2011 werd gehouden op het Rode Plein. Deze vond niet plaats – zoals men zou verwachten – om de 94e verjaardag van de Oktoberrevolutie te vieren, maar was een eerbetoon aan de parade die in november 1941 was gehouden. Het evenement was een perfecte historische reconstructie met duizenden deelnemers in oude uniformen en originele tanks en ballonversperringen, en de parade riep zo een gevoel van historische verwantschap op.
Evenzeer wordt gepoogd om de 9-meiparade een gevoel van historische verbinding mee te geven. Een Amerikaanse journalist beschreef de jaarlijkse parade als “doordrenkt in geschiedenis”. De locatie is historisch, de marsmuziek stamt uit de oorlog en met een tribune vol oorlogsveteranen vormen zelfs de genodigden een verbinding met het verleden. Een erewacht opent de parade door het Rode Plein over te steken met een replica van het zogeheten ‘Overwinningsvaandel’, de vlag van de 150e Infanteriedivisie die in de vroege uren van 1 mei 1945 op het dak van de Reichstag werd gehesen. Er lopen altijd eenheden mee in historische uniformen – met replica’s van de tien vaandels waaronder de frontafvaardigingen in juni 1945 meeliepen – en de delegatie pantservoertuigen wordt steevast aangevoerd door tanks en geschut uit de Tweede Wereldoorlog. In 2010 werd een Turkmeens bataljon aangevoerd door een ruiter op een witte hengst die een rechtstreekse afstammeling was van Koemir, het paard dat tijdens de parade van 1945 bereden was door maarschalk Zjoekov.
Internationale symboliek
Naast de rol die de Overwinningsparade speelt bij het proces van identiteitsvorming, is ze ook een instrument op het internationale politieke toneel. In toenemende mate ontdoen de meeste Oost-Europese staten zich sinds de jaren negentig van het communistische erfgoed – de zogeheten lustratie – als onderdeel van hun eigen identiteitsvormingsprocessen en om de banden met West-Europa te versterken. In Polen is voorgesteld om alle oorlogsmonumenten uit de Sovjettijd te verwijderen, Estland heeft een oorlogsmonument en -begraafplaats uit het centrum van Tallinn verwijderd, in Georgië is een oorlogsmonument opgeblazen om ruimte te maken voor een parlementsgebouw, Oekraïne probeert de Holodomor internationaal erkend te krijgen als genocide, en zo zijn er legio andere voorbeelden. Vanuit Russisch oogpunt bedreigen deze buitenlandse herinterpretaties de Russische oorlogsmythe die het Kremlin in stand probeert te houden, en in het verlengde daarvan – omdat de mythe een hoeksteen is van de nieuwe Russische identiteit – ook de legitimiteit van de Russische staat en zijn machthebbers.
9 mei en de Overwinningsparade worden daarom vaak aangegrepen om de hedendaagse spanningen met de Oost-Europese buurlanden en het Westen te vergelijken met de Tweede Wereldoorlog. Het Amerikaanse internationale beleid is herhaaldelijk vergeleken met Adolf Hitlers expansiedrift; net als nazi-Duitsland zou de VS uit zijn op wereldheerschappij. De uitspraken doen weleens denken aan de retoriek uit de Brezjnev-periode, toen het kapitalisme gewoonlijk werd voorgesteld als de agressor en de veroorzaker van de Tweede Wereldoorlog en kapitalisten werden gelijkgesteld aan fascisten. Ook de tegenstanders in Georgië (2009) en Oekraïne (2014) zijn talloze malen aangeduid als fascisten, nazi’s en antisemieten. Door de oorlogsmythe leven te houden, onder andere door jaarlijks een grote parade te organiseren, kan er bij hedendaagse internationale conflicten gemakkelijk een vergelijking worden gemaakt met de Tweede Wereldoorlog. Het Kremlin ziet in deze vergelijking een rechtvaardiging van een strijdbare houding.
Slachtofferschap
Tot slot moet worden opgemerkt dat de oorlog zoals deze door de Russen wordt herdacht, natuurlijk niet louter een fabeltje is. Geschiedenisboeken, oorlogsmusea en herdenkingen mogen dan een verheerlijkte versie van de oorlog weergeven, het is onmiskenbaar dat de oorlog voor het Sovjetvolk een beproeving van ongekende proporties was. Net als Poetins gezin heeft vrijwel elke Russische familie op enige manier geleden tijdens de oorlog. Het slachtofferaantal dat de Sovjet-Unie te betreuren had was onvoorstelbaar hoog; ongeveer 27 miljoen Sovjetburgers en -militairen kwamen om en vrijwel de hele maatschappij was wel op enige wijze bij de oorlog betrokken. Het aantal doden dat de overige oorlogvoerende landen te betreuren hadden, hoe tragisch ook, valt erbij in het niet.
De Overwinningsparade viert een zege waar de Sovjets en hun geallieerde bondgenoten een hoge prijs voor hebben betaald. 9 mei – volgens 42 procent van de Russen de belangrijkste dag van het jaar – staat echter voor meer dan alleen een militaire overwinning: de vieringen scheppen een nationaal saamhorigheidsgevoel, zijn een bron van trots en spelen een rol in de duiding van Ruslands rol in internationale conflicten.
