Het Droste-effect, een oneindig beeldeffect

Het Droste-effect is een beeldeffect dat in het oneindige doorgaat. De naam van het effect danken we aan een beroemde verpakking van cacaoproducent Droste. Op dit cacaoblik is een verpleegster met vijfhoekige kap te zien met een dienblad waarop hetzelfde blik cacao staat, met daarop dus wéér een afbeelding van een verpleegster met dienblad en cacaoblik. Enzovoort, enzovoort, tot in het onzichtbare toe.

Volgens het Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal uit 2005 is het begrip Droste-effect in de jaren zeventig geïntroduceerd door de bekende sportjournalist en dichter Nico Scheepmaker (1930-1990). In 1976 schreef hij in een column in het Nieuwsblad van het Noorden inderdaad over “het Drostecacaobuseffect” of “het Drosteverpleegsterseffect”. Scheepmaker vermeldt in zijn stuk dat het beeldeffect een algemeen bekend begrip is, maar vreemd genoeg nog niet in de woordenboeken is terug te vinden.

Nu zou je denken dat deze veelgebruikte term inmiddels in de woordenboeken van Van Dale of Koenen zijn opgenomen, maar nee hoor! Onvindbaar! Noch bij Droste, noch bij cacao, noch bij bus, noch bij verpleegster is er een spoor van te vinden.

Lange tijd was onduidelijk wie de bekende afbeelding op het cacaoblik ontwierp. Begin jaren negentig, in aanloop naar een Haarlemse tentoonstelling over het Droste-effect (met de treffende titel Met een blik op oneindig), werd de herkomst onderzocht. Een kleindochter van reclameschilder Jan Misset meldde zich toen bij de samenstellers van de tentoonstellers en verklaarde dat hij de illustratie in 1904 had gemaakt.

Middeleeuwen

Het fenomeen waarbij een afbeelding zichzelf in verkleinde vorm herhaalt, is veel ouder dan het cacaoblik van Droste. Bekend is met name een werk van de Italiaanse schilder Giotto uit de vroege veertiende eeuw: het zogeheten Stefaneschi-drieluik. Dit altaarstuk toont in het middenpaneel kardinaal Giacomo Gaetani Stefaneschi, die het drieluik zelf aanbiedt aan Petrus, waardoor het beeld zich dus ook in verkleinde vorm herhaalt.

Spiegels

Het Droste-effect kan eenvoudig opgeroepen worden door twee vlakke spiegels tegenover elkaar te plaatsen. De spiegels beelden elkaar met beeld en al recursief af. Een andere manier om het effect op te roepen is door een camera te richten op een monitor waarop het opgenomen beeld wordt afgebeeld.

In de kunst is het Droste-effect ook bekend als mise en abyme.