Excommunicatie – Betekenis en korte geschiedenis

De term excommunicatie komt regelmatig voorbij in de geschiedschrijving over de Middeleeuwen. Wat was excommunicatie precies? Wat is de betekenis van dit begrip en welke rol speelde excommunicatie tijdens de Middeleeuwen? Een korte geschiedenis van het fenomeen excommunicatie.

Betekenis van excommunicatie

De term excommunicatie staat in het jargon van de Rooms-Katholieke Kerk ook wel bekend als anathema, ban, banvloek, vervloeking, uitbanning, kerkban of kerkelijke ban. De praktijk van de excommunicatie is sinds de Middeleeuwen in gebruik. Excommunicatie was een rigoureuze kerkelijke maatregel, die feitelijk inhield dat iemand uit de kerk verstoten werd, geen recht meer had op de kerkelijke sacramenten en – dat was een duidelijke implicatie – daardoor in de hel zou belanden.

Volgens Barbara Tuchman, in haar bekende boek De waanzinnige veertiende eeuw (1978), zou volgens de Rooms-Katholieke Kerk slechts 1 op de 10.000 mensen in de hemel belandden. Dat was sowieso al een laag percentage en voor arme middeleeuwers een reden om aflaten te kopen. Maar als je (als ‘ketter’) geëxcommuniceerd werd, was de kans op de hemel sowieso helemaal verkeken.

In de traditie van het protestantisme bestaat ook een variant van excommunicatie, die doorgaans aangeduid wordt als tucht of kerkelijk discipline. Ook hier kunnen de kerkleden de sacramenten onthouden worden of, als er geen boetedoening komt, uit de kerk geplaatst worden.

Op de excommunicatie door de kerk volgde vanaf 1220 een Rijksban

In 1220 spraken de wereldlijke en kerkelijke autoriteiten af dat als de paus een excommunicatie had gedaan, de machthebbers van het Heilige Roomse Rijk verplicht waren om zes weken later over de betrokken persoon de Rijksban uit te spreken. Dit gebeurde op instigatie van paus Honorius III, die de Duitse keizer Frederik II tot deze verplichting overhaalde.

Aanpassing regelgeving excommunicatie in 1917 & 1983

Er is een speciale lijst, die te vinden is in de Codex Juris Canonici (1917), van daden die excommunicatie als gevolg (kunnen) hebben. Vier eeuwen lang, van het Concilie van Trente tot begin twintigste eeuw, waren er tientallen mogelijke redenen om kerkleden (leken) te excommuniceren. Op 27 mei 1917 bracht Benedictus XV via de Codex Juris Canonici, zie boek VI, het aantal situaties waarin van excommunicatie sprake kon zijn terug van 37 naar 7.

De lijst uit 1917 werd in januari 1983 door paus Johannes Paulus II herzien. Hij voegde onder meer abortus toe aan de lijst. Overigens kunnen geëxcommuniceerde personen hun zonden belijden en, na boetedoening, van excommunicatie worden vrijgesproken.

Boek: De waanzinnige veertiende eeuw – Barbara Tuchman

Bronnen ▼