Forum Hadriani, de noordelijkste Romeinse stad op het Europese vasteland

De vergeten stad

Onder de grond bij Voorburg is het leven van de vergeten stad Forum Hadriani verstild. Archeologen leggen er flarden van vast. Bijvoorbeeld van de jonge bewoonster die bij de Romeinse stadsvilla om het leven kwam en ons weer in de ogen kijkt. Maja d’Hollosy reconstrueerde haar met forensische technieken in wasachtig materiaal. Illustratief voor het verstilde verleden zijn de vondsten in de met klei opgevulde haven. Op de bodem lagen kruiken zoals ze eeuwen geleden overboord vielen, compleet met de houten stoppen er nog in. Bij het inheien van een kadepaal was de kleibodem zichtbaar omlaag geperst. Even verderop zaten nog sporen van het uitbaggeren, de eeuwige strijd tegen het water die uiteindelijk was verloren. Op de havenbodem lagen vishaakjes, netverzwaringen en een eenzame houten peddel.

Langs de Havenstraat naar het centrum stond op het centrale kruispunt de grote centrale stadsput. Als bij de Romeinse Trevifontein lagen onderin geofferde munten, stukjes hoop op geluk van mensen uit een ver verleden. In het hoekhuis ernaast had de bewoner in de kelder spaargeld verborgen en nooit meer opgehaald, een bekend verschijnsel in een samenleving met een gemiddelde levensverwachting van rond de vijfentwintig jaar. Een paar huizen verderop lagen oesterschelpen op een berg naast elkaar, geleegd als Romeinse snack, sporen van kortstondig genot. Onder het erf van het Huis van Tiberius was een hondje liefdevol in een pot begraven. In de fundering had de huiseigenaar de goden gunstig gestemd met een bouwoffer. Bij de stadsrand liet een paardenweide pollen van de bloemrijke begroeiing achter, en lag hier en daar afgebroken paardentuig. Dat zijn zomaar wat flarden uit het leven in Forum Hadriani, glimpjes van werk, hoop en genot. Levensbrokken van mens en dier.

Een doorsnee stad

Forum Hadriani was een nietige stip op de kaart van het Romeinse Rijk. Een immens imperium dat naar grove schatting tijdens de bloeitijd zo’n zestig miljoen zielen telde, ongeveer evenveel als Italië tegenwoordig. Het merendeel woonde en werkte op boerderijen op het platteland. De meeste stedelingen leefden in, naar onze ogen, kleine stadjes zoals Forum Hadriani met grofweg duizend inwoners. Niet omdat ze van kleinschaligheid hielden, maar omdat de agrarische economie niet meer monden kon voeden, stadsmonden die zelf nauwelijks voedsel produceerden. Simpel gezegd waren er in het achterland zeven tot tien plattelanders nodig om naast henzelf één stadsbewoner te voeden.

Uitzondering waren steden in dichtbevolkte gebieden met meer mensen in het agrarische achterland zoals Pompeï, en centra van graanrijke regio’s als Tongeren. Verder plaatsen bij grote legioensforten, zoals Nijmegen en iets verderop Xanten, die werden bevoorraad uit graanrijke gebieden. Daarnaast was er zeer selectief de capaciteit om provinciehoofdsteden als Keulen en Trier extra graan te leveren. Uniek was de hoofdstad Rome die werd bevoorraad uit Egypte, destijds de graanschuur van de regio.

Archeologen kwalificeren Forum Hadriani nogal eens als een mislukte stad. Maar dat is afgezet tegen het zeer welvarende Pompeï en de enkele grote steden dichtbij, zoals de grote legioensstad bij Xanten en graanstad Tongeren met zijn imposante omwalling. In het winderige kustgebied was het stadsleven in Forum Hadriani niet altijd florissant, en er werd relatief weinig gebouwd met natuursteen, dat van ver weg moest komen. Maar wie een beeld wil krijgen van lokale stedelijke centra, krijgt met Forum Hadriani een passender impressie dan met Rome, Pompeï of Tongeren.

Forum Hadriani was het bestuurscentrum van de Cananefaten. Die leefden in de kuststrook ten zuiden van de Rijn in een gebied dat grofweg samenvalt met het huidige Zuid-Holland. Het was destijds een scherp door de natuur afgebakend gebied van circa 1500 vierkante kilometer tussen Rijn en Maas, wat een eilandgevoel gegeven moet hebben. Aan drie kanten kabbelde het water van de Noordzee, de Rijn en de Maas. De Maas vormde er volgens de Romeinen ‘een immense zeeopening’, en de Rijn was bij gebrek aan bruggen eveneens een serieuze barrière. De vierde zijde bestond uit een uitgestrekt, ondoordringbaar veengebied in het oosten. Er leefden in de bloeitijd naar grove schatting zo’n 20.000 mensen. Dat was inclusief Forum Hadriani en naar schatting zo’n 5000 soldaten en handelaren in en rond hoofdzakelijk de forten langs de Rijn.

Er is weinig bekend over de samenstelling van de eerste bewoners van Forum Hadriani, maar het zal een bonte mix zijn geweest. Keizer Hadrianus lijkt bij de stichting een aantal veteranen aangetrokken te hebben van het Eerste Legioen in Bonn waar hij op weg naar Forum Hadriani langskwam, soldaten die hij deels nog gekend kan hebben uit de tijd dat hij er zo’n vijftien jaar eerder hun commandant was. Het zou het opvallend grote aantal in hun kampdorp gemaakte wrijfschalen verklaren. Traditioneel werden ze gelokt met gratis grond en een vestigingspremie.

Het was niet langer beleid nieuwe steden volledig met kolonisten van elders te bevolken, waarbij enkele voorbeelden erop wijzen dat hun aandeel niet meer boven een derde van het totaal uitkwam. Juist onder Hadrianus wordt het gebruikelijk mensen uit de regio te betrekken, wat herkenbaar is in de vorm van Forum Hadriani. De door zijn voorganger Trajanus gestichte stad Timgad in Algerije oogt als een rechthoekig Romeins kamp met huizen. Ook de in die tijd bepaalde stadsgrenzen van Nijmegen en Xanten volgden grotendeels strak het rechthoekige stratenpatroon. Als fel contrast loopt de stadsgrens van Forum Hadriani schots en scheef, inspelend op oude grenzen en lokale tradities.

Uit de regio zelf waren er de vermoedelijk enkele honderden inwoners van de voorgaande nederzetting, en handelaren en ambachtslieden uit nederzettingen in de omgeving. Verder vestigden plattelanders zich in de stad, inclusief leden van de elite. Tot slot konden elders gelegerde Cananefaatse soldaten terugkeren die de afzwaaileeftijd bereikten. Het was alles bij elkaar een geleidelijk proces aangezien bepaalde delen van de stad nog decennia onbebouwd bleven, een bekend verschijnsel. Na één generatie, sneller dan op het platteland, wijst het voedsel op een ‘Romeinse’ eetcultuur met bijvoorbeeld brood en wijn. Er werd in de stad nog nauwelijks lokaal vervaardigd aardewerk gebruikt. Maar wezenlijke lokale elementen zoals de veeteeltcultuur werkten lang door. De Romeinen boden bewust ruimte aan lokale gebruiken en gewoonten, van huizenbouw tot religie.

Stille getuige

Gedurende de gouden eeuw was Forum Hadriani een stille getuige waar af en toe een bekend figuur voorbijkwam, zoals Didius Julianus die er als gouverneur rechtsprak en vermoedelijk de stadsmuur liet aanleggen. Later werd hij keizer door in Rome de Praetoriaanse garde om te kopen, een ander historisch kantelmoment: sindsdien waren veel keizers vooral bezig met het verkrijgen en vasthouden van de macht. Een mogelijk volgende keizerlijke passant is keizer Caracalla die in 211 in Brittannië was toen hij zijn overleden vader opvolgde, en vermoedelijk via de Rijn naar Rome reisde. Investeringen in de haven van Forum Hadriani en omringende wegen getuigen mogelijk van een bezoek. Vermoedelijk is de stad rond deze tijd oostwaarts uitgebreid tot de plattegrond afgebeeld in dit hoofdstuk.

Forum Hadriani is ruim een halve eeuw later grotendeels verlaten in een tijd dat het Romeinse Rijk door een diep dal ging en het platteland rond Forum Hadriani ontvolkt raakte. Grote stukken agrarisch land waren onbruikbaar geworden doordat de massale aanleg van ontwateringsgreppels de bodem had doen dalen, een vroeg voorbeeld van de soms vernietigende invloed van de mens op de natuur. Hoewel een aantal Romeinse militairen het nog ruim een eeuw volhield, bleef het gebied dunbevolkt en raakte Forum Hadriani in de vergetelheid.