Dark
Light

Stadsrechten – Betekenis en geschiedenis

Auteur:
4 minuten leestijd
Koppelpoort in Amersfoort met stadswapen (cc0 - Pixabay - FrankMagdelyns1)
Koppelpoort in Amersfoort met stadswapen (cc0 - Pixabay - FrankMagdelyns1)

Vanaf de Middeleeuwen kregen verschillende plaatsen in het huidige Nederland stadsrechten. Deze werden verleend door de landsheren. Dat kon bijvoorbeeld gaan om graven, hertogen en bisschoppen. De nieuwe steden kregen, in ruil voor trouw aan de landsheer, bijzondere rechten en privileges. Het kon bijvoorbeeld gaan om het recht op zelfbestuur of eigen rechtspraak, maar ook bijvoorbeeld om het recht om een stadsmuur te bouwen of om week- of jaarmarkten te organiseren. Ook kregen veel steden het recht op het slaan van een eigen munt of het heffen van tol.

Oorkonde met de "stadsrechten" van Utrecht uit 1122 (Publiek Domein - Utrechts Archief)
Oorkonde met de “stadsrechten” van Utrecht uit 1122 (Publiek Domein – Utrechts Archief)
Dit was allemaal niet ‘gratis’. In ruil voor de verleende rechten moesten kooplieden bijvoorbeeld belasting betalen aan de landsheer. Verleende stadsrechten werden vastgelegd in een document. De eerste Nederlandse stad die stadsrechten kreeg was in 1061 Stavoren. En de laatste keer dat er stadsrechten werden verleend was in 1586 aan Willemstad in Noord-Brabant. Voor steden waren de rechten belangrijk. Deze stelden hen mede in staat om bijvoorbeeld uit te groeien tot handelscentra of militaire voorposten. Stadspoorten waren vaak hét symbool van de nieuwe steden, daarnaast werd op verschillende plekken in de stad en bijvoorbeeld op documenten en vlaggen trots de nieuwe stadswapens afgebeeld.

Politiek

Voor landsheren kon het politiek gezien interessant zijn om bepaalde plaatsen stadsrechten te verlenen. Deze steden voelden zich dan meer gebonden aan de landsheer en lieten zich minder snel in met concurrerende heersers. Utrechtse bisschoppen gaven bijvoorbeeld plaatsen als Amersfoort (1259), Bunschoten (1355) en Eembrugge (1336) stadsrechten om te voorkomen dat ze in zee gingen met Holland.

In 1795 werd het stadsrecht tijdens de Bataafse Republiek helemaal afgeschaft. Het begrip stad bleef wel gewoon gehandhaafd maar veel van de oude privileges verdwenen. Zo werden rechtspraak en wetgeving steeds meer een zaak van het centrale gezag.

Gezicht op Den Haag vanuit het zuidoosten - Jan van Goyen
Gezicht op Den Haag vanuit het zuidoosten – Jan van Goyen

Geen stadsrechten, wel een stad

Aangezien het verlenen van stadsrechten een middeleeuws fenomeen is, zijn er ook Nederlandse steden die nooit stadsrechten kregen. In de jonge provincie Flevoland is dat bijvoorbeeld het geval met Almere en Lelystad. Deze plaatsen noemen zich echter wel stad. Er zijn ook prominente oude plaatsen die nooit stadsrechten kregen. Het bekendste voorbeeld daarvan is Den Haag, dat al wel vanaf de Middeleeuwen bestuurlijke instellingen huisvestte. In 1806 verleende koning Lodewijk Napoleon Den Haag de eretitel stad, maar stadsrechten als fenomeen waren toen dus al niet meer in gebruik. Volgens sommigen is Den Haag daarom een dorp en geen stad.

Sinds de invoering van de Gemeentewet in 1851 is er geen bestuurlijk onderscheid meer tussen steden en dorpen en kent Nederland alleen nog maar gemeenten.

Lees ook: Privileges (Historisch begrip)
…en: Wat is een Poorter?
Overzicht van Boeken over de Middeleeuwen
Klik hier voor een Lijst van Nederlandse plaatsen met stadsrechten

StadProvincieJaar
AardenburgZeeland1127
AbbekerkNoord-Holland1414
AlkmaarNoord-Holland1254
AlmeloOverijssel1394
AmeideZuid-Holland1277
AmersfoortUtrecht1259
AmmerstolZuid-Holland1322
AmsterdamNoord-Holland1306
AppingedamGroningen1327
ArnemuidenZeeland1574
ArnhemGelderland1233
AsperenGelderland1314
AssenDrenthe1809
AusterlitzUtrecht1806
AxelZeeland1213
BaarnUtrechtomstreeks 1350
BarsingerhornNoord-Holland1415
BatenburgGelderland1349
Bergen op ZoomNoord-Brabantvoor 1212
BeverwijkNoord-Holland1298
BiervlietZeeland1183
BolswardFriesland1455
BorculoGelderland1375
BredaNoord-Brabant1198-1212
BredevoortGelderlandvóór 1388
BrielleZuid-Holland1306
BronkhorstGelderland1482
BrouwershavenZeeland1403
BunschotenUtrecht1383
BurenGelderland1395
CoevordenDrenthe1408
CulemborgGelderland1318
DeldenOverijsselvóór 1322; opnieuw in 1333
DelftZuid-Holland1246
DelfzijlGroningen1825
Den HaagZuid-Holland1806, herbevestigd in 1811
DeventerOverijssel1123
DoesburgGelderland1237
DoetinchemGelderland1236
DokkumFriesland1298
DomburgZeeland1223
DordrechtZuid-Holland1220
EchtLimburg1343
EdamNoord-Holland1357
EembruggeUtrecht1300
Eemnes-BinnenUtrecht1439
Eemnes-BuitenUtrecht1352
EindhovenNoord-Brabant1232
ElburgGelderland1233
EnkhuizenNoord-Holland1355
EnschedeOverijssel1325
FranekerFriesland1374
GeertruidenbergNoord-Brabant1213
GeervlietZuid-Holland1381
GendtGelderland1233
GenemuidenOverijssel1275
GennepLimburgvóór 1371
GoedereedeZuid-Holland1312
GoesZeeland1405
GoorOverijssel1263
GorinchemZuid-Holland1382
GoudaZuid-Holland1272
GrafhorstOverijssel1333
GramsbergenOverijssel1442
GraveNoord-Brabant1233
GroenloGelderland1277
GroningenGroningen1227
Grootebroek (of Broek)Noord-Holland1364
HaarlemNoord-Holland1245
HaastrechtZuid-Holland1396
HardenbergOverijssel1362
HarderwijkGelderland1231
HarlingenFriesland1234
HasseltOverijssel1252
HattemGelderland1299
HeenvlietZuid-Holland1469
HelmondNoord-Brabant1232
HemNoord-Holland1414
HeukelumGelderland1391
HeusdenNoord-Brabant1318
HindeloopenFriesland1225
HoogwoudNoord-Holland1414
HoornNoord-Holland1357
HuissenGelderland1314
HulstZeeland1180
IJlstFriesland1268
IJsselsteinUtrecht1363
IJzendijkeZeeland1303
KampenOverijssel1236
KesselLimburg1312
KlundertNoord-Brabant1357
KortgeneZeeland1431
Laag-KeppelGelderland1404
LangedijkNoord-Holland1415
LeerdamZuid-Holland1407
LeeuwardenFriesland1285
LeidenZuid-Holland1266
LochemGelderland1233
MaasbommelGelderland1328
MaassluisZuid-Holland1811
MaastrichtLimburgvóór 1204
MedemblikNoord-Holland1289
MegenNoord-Brabant1357
MeppelDrenthe1644 / 1809
MiddelburgZeeland1217
MonnickendamNoord-Holland1355
MontfoortUtrecht1329
MontfortLimburg1294
MuidenNoord-Holland1296
NaardenNoord-Holland1255
Stede NiedorpNoord-Holland1415
NieuwpoortZuid-Holland1283
NieuwstadtLimburg1263 of 1271
NijkerkGelderland1413
NijmegenGelderland1230 (vrijstad)
OisterwijkNoord-Brabant1230
OldenzaalOverijsseltussen 1233 en 1249
OmmenOverijssel1248
OostburgZeeland1237
OosterhoutNoord-Brabant1809
OotmarsumOverijssel1325
OssNoord-Brabant1399
OudewaterUtrecht1265
PhilippineZeeland1506
PurmerendNoord-Holland1410
RavensteinNoord-Brabant1380
ReimerswaalZeeland1374
RhenenUtrecht1250-1258
RijssenOverijssel1243
RoermondLimburg1231
RotterdamZuid-Holland1340
SchagenNoord-Holland1415
SchellinkhoutNoord-Holland1402
SchiedamZuid-Holland1275
SchoonhovenZuid-Holland1280
‘s-GravenzandeZuid-Holland1246
‘s-HeerenbergGelderland1379
‘s-HertogenboschNoord-Brabant1184
Sint Anna ter MuidenZeeland1242
Sint-MaartensdijkZeeland1491
Sint-OedenrodeNoord-Brabant1232
SittardLimburg1243
SlotenFriesland1426
SluisZeeland1290
SneekFriesland1456
SpanbroekNoord-Holland1414
StaverdenGelderland1298
StavorenFriesland1058-1068
SteenbergenNoord-Brabant1272
SteenwijkOverijssel1327
SusterenLimburg1276
TerborgGelderland1419
TerneuzenZeeland1584
TexelNoord-Holland1415
TholenZeeland1366
ThornLimburgdertiende eeuw
TielGelderlanddertiende eeuw
TilburgNoord-Brabant1809
UtrechtUtrecht1122
ValkenburgLimburg1452
VeereZeeland1355
VenloLimburg1343
VianenUtrecht1336
VlaardingenZuid-Holland1273
VlissingenZeeland1315
VollenhoveOverijssel1354
WaalwijkNoord-Brabant1303
WageningenGelderland1263
WeertLimburg1414
WeespNoord-Holland1355
WessemLimburgtussen 1150 en 1329
WestkapelleZeeland1223
WestwoudNoord-Holland1414
WieringenNoord-Holland1432
Wijk bij DuurstedeUtrecht1300
WillemstadNoord-Brabant1585
WilsumOverijssel1331
WinkelNoord-Holland1415
WinschotenGroningen1825
WoerdenUtrecht1372
WorkumFriesland1399
WoudrichemNoord-Brabant1284
ZaandamNoord-Holland1812
ZaltbommelGelderland1231
ZevenaarGelderland1487
ZevenbergenNoord-Brabant1427
ZierikzeeZeeland1248
ZutphenGelderland1190
ZwolleOverijssel1230

Bron: Wiki (8/2018)

Bronnen

-https://www.nrc.nl/nieuws/2010/09/15/wanneer-heeft-een-stad-eigenlijk-stadsrechten-11943204-a439614
-https://schooltv.nl/video/stadsrechten-regels-en-wetten-van-een-stad/
-https://www.entoen.nu/nl/utrecht/eemland/stadsrechten
-http://stavoren.nl/geschiedenis/
-https://nl.wikipedia.org/wiki/Stadsrechten

Historiek is een onafhankelijk online geschiedenismagazine voor een breed publiek. We willen geschiedenis en actualiteit met elkaar verbinden en geschiedenisverhalen gratis toegankelijk maken.

Steun ons werk

Gerelateerde rubrieken:

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 51.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:
×