Halsstarrige behoudzucht en megalomane uitbreidingsdrift

---

Thomas Rosenboom – Publieke werken (1999)

Ze waren me eigenlijk nooit speciaal opgevallen, die twee malle huisjes die in de gevel van het Victoriahotel opgenomen zijn. Pas toen ik de roman Publieke werken van Thomas Rosenboom gelezen had, fietste ik er speciaal heen om die bizarre situatie eens goed te bekijken. Eén huisje is laag, het telt maar twee verdiepingen, het lijkt wel alsof er lagen van afgebroken zijn. Het andere telt wel vijf (vier op oudere foto’s) verdiepingen en toch valt het in het niet bij het hotel dat tegenwoordig zo pompeus het Park Plaza Victoria Hotel heet. Het lage huis is breder dan het hoge, dat slechts één erker per verdieping heeft.

Rosenboom zag die huisjes en bouwde er een meeslepend en tragisch verhaal omheen van vooruitgang en behoud, van botsende generaties, van klein- en grootkapitaal. Het speelt zich af in de periode die ‘de Tweede Gouden Eeuw’ genoemd wordt, de tijd dat er in Amsterdam als het ware een explosie van vooruitgang plaatsvond. De inwoners moeten soms het gevoel hebben gehad zich niet om te kunnen draaien of er was in de stad alweer iets veranderd. In het westen, oosten en zuiden kwamen nieuwe wijken. Het Rijksmuseum werd gebouwd en daarmee werd ook Amsterdam-Zuid geboren. Er kwam daar een stadspark. De Overtoom werd gedempt, de straatjes rondom het Paleis op de Dam werden vervangen door één grote met een winkelgalerij. Tegenover het Paleis kwam een majestueus postkantoor. En dan die drie eilanden die in het IJ gelegd werden en waarop het Centraal Station gebouwd werd. Het zicht op de haven verdween daar, maar dat was al veranderd door de aanleg van het Noordzeekanaal. Architect Pierre Cuypers legde als een kip overal zijn roomse eieren: de Vondelkerk, de Willibrordus bij de Ceintuurbaan, de Dominicus, de Posthoorn, en leerlingen van hem gingen door, bijvoorbeeld met de Nicolaaskerk tegenover het Centraal Station. Er waren Amsterdammers die dat allemaal erg beangstigend vonden en zich beroofd voelden van zekerheden.

In gelijke tred met de nieuwe gebouwen groeide ook het aanbod van luxehotels. Het Amstel Hotel was al in 1867 opengegaan. Krasnapolsky, dat eerst alleen maar een koffiehuis was, kreeg in 1880 een wintertuin en in 1883 werd het ook een hotel. Het American Hotel op het Leidseplein was er neergezet toen men nog dacht dat daar het nieuwe station zou komen. Hotels waren nodig voor de aanzwellende stroom toeristen, en zo kwamen twee Duitse architecten op het idee om juist tegenover het nieuwe station een luxueus hotel te bouwen: het Victoriahotel. Daarvoor moesten ze wel de huizen op de hoek van de Prins Hendrikkade en het Damrak opkopen en laten slopen. Twee eigenaren die er woonden en werkten, verzetten zich daartegen: een slijter en een kleermaker. Ze wilden gewoon niet weg en daarom vroegen ze exorbitant hoge bedragen voor hun huisjes. Uiteindelijk hield zowel koper als bezitter zijn poot stijf en werd het hotel om de zeventiende-eeuwse zaakjes heen en erbovenuit gebouwd. Ze vielen volkomen in het niet toen het nieuwe gebouw eenmaal klaar was.

Rosenboom raakte gefascineerd door de halsstarrigheid van de huisjeseigenaren. Hij gebruikte de historische werkelijkheid als basis voor twee door elkaar heen lopende verhalen van vergelijkbare stijfkoppen die de kluts kwijtraken door de grote veranderingen van die tijd. Om en om speelt er een hoofdstuk in Hoogeveen en een in Amsterdam.

In Amsterdam is de hoofdpersoon Walter Vedder, die opgeklommen is van schrijnwerker tot vioolbouwer, maar veel succes heeft hij niet in zijn vak. Daarnaast schrijft hij onder pseudoniem ingezonden stukken tégen de stadsvernieuwing. Vedder is een van de twee tegenstribbelende eigenaren. De andere huisjesbezitter, buurman Carstens, is zowel in het echt als in het verhaal een kleermaker. Carstens geeft Vedder carte blanche om te onderhandelen. De man die komt onderhandelen blijkt een fidele vent te zijn, die bij Vedder zelfs zijn viool achterlaat om die te laten repareren. Maar fideel of niet: Vedder zwicht niet. Tegelijkertijd lijkt de viool wel een gevecht tegen hem te voeren: wat hij ook doet, hoe hij het instrument ook maltraiteert, er blijft een hinderlijke ruis hoorbaar.

Het andere verhaal speelt in Hoogeveen, en daar is de hoofdpersoon een ouderwetse en idealistische apotheker, Christof Anijs. Hij voelt zich onzeker sinds er zich in Hoogeveen een nieuwe apotheker heeft gevestigd met een academische titel en kennis van moderne geneeskunde. Anijs is een neef van Vedder, en die twee komen met elkaar in contact vanwege een viool die Anijs wil verkopen namens een klantje uit de arme turfstekersgemeenschap in zijn buurt. Van het een komt het ander en het Hoogeveense verhaal draait erop uit dat, op aanraden van Anijs en met medewerking van Vedder, een flinke groep turfstekers de oversteek naar Amerika maakt. De organisatie ervan is een aaneenschakeling van klunzigheden. Uiteindelijk wordt Anijs aangeklaagd vanwege het onbevoegd uitoefenen van medische handelingen, en moet hij zijn apothekerij opgeven. Voor Amsterdam doen de details van de Hoogeveenhoofdstukken er niet zoveel toe, maar ze zijn wel van belang voor het spiegeleffect dat Rosenboom nastreeft.

Met Vedder loopt het nog slechter af dan met Anijs. Terwijl er om hem heen gesloopt wordt, bijt hij zich vast in de reparatie van de viool, die op een gegeven moment verdwenen blijkt te zijn en die hij dan gerepareerd terugvindt, zonder dat hij weet hoe dat komt. Om hem heen verrijst het hotel onder hels bouwlawaai. Zijn buurman is al verhuisd, maar hij blijft. Dan leest hij in de stadskrant een smalend stuk over de ‘woekerlust’ van de eigenaren van de twee huisjes die ‘een blijvend litteken’ zijn op het uiterlijk van het gebouw. Dat is de spreekwoordelijke overloopdruppel. Op de dag van de feestelijke opening van het hotel gooit Vedder zich van het dak.

Boek: Amsterdam in bijna 80 boeken – Emile Brugman, Geert Mak, Guus Luijters, Marita Mathijsen & Rene van Stipriaan