Misvattingen en bedrog in de geschiedenis

In Het Leugenboek (AUP) staat Ugo Janssens stil bij de ‘historische leugen’. Om de aard van leugens inzichtelijk te maken, doorlicht Janssens in zijn boek een aantal opmerkelijke cases die tot op vandaag al dan niet bewust worden gemanipuleerd. Was Abraham Lincoln bijvoorbeeld wel een abolitionist? En waarom spaarden de Verenigde Staten verschillende SS- en naziwetenschappers? Op Historiek publiceren we het voorwoord van Ugo Janssens’ bijzondere boek.

Het perpetuum mobile van de leugen

Omdat leugen en bedrog eigen zijn aan de mens, bepalen deze diepgewortelde ondeugden mede de geschiedenis. Niet enkel de profane wereld gaat gebukt onder een duizendjarige leugenlast, ook de religieuze. Grondig wetenschappelijk onderzoek bevestigt de alom aanwezigheid van leugen en bedriegerij in de samenleving. Op honderd proefpersonen blijkt er gemiddeld slechts één vrij van leugen. De overgrote meerderheid (94 procent) bezondigt zich aan wat specialisten maatschappelijk aanvaard liegen noemen en 5 procent van de ondervraagden behoort tot de pathologische leugenaars.

Dat politici meer liegen dan de leden van het kiezerskorps, doet geen wenkbrauwen fronsen, maar dat intelligente mensen meer liegen dan minder begaafden is eerder verrassend. Extraverte personen zouden sneller een loopje met de waarheid nemen dan introverte. Eenzelfde tendens geldt tussen kapitaalkrachtige en minder gefortuneerde personen. Misleiding, het manipuleren van waarheid en objectiviteit, is deel van de kleinste samenlevingsstructuur: het paar. Binnen gezinnen, families en grotere verbanden groeit evenredig met het aantal personen de diversiteit aan leugens en bedrog.

“Vaders des vaderlands, messiassen en profeten verantwoorden zich niet tegenover wie naar hen opkijken, hen eren en aanbidden.”

Psychiaters en andere deskundigen onderscheiden meerdere categorieën van bedriegerij, waaronder het liegen om bestwil. De leugen als middel geen gezichtsverlies te lijden. Het aanwenden van onwaarheden met het inzicht schade te berokkenen. Veinzen omwille van al dan niet omlijnde onbewuste en bewuste psychische ziektebeelden. Geesteszieken, onder wie lijders aan waanvoorstellingen, worden bij de pseudologische leugenaars gerekend, psychopaten en narcisten ressorteren onder de noemer pathologisch leugenaar. Vooral deze laatste vorm van liegen is er de oorzaak van dat de wereld door leugen en list wordt beheerst.

Het nefaste concept is stereotiep: politieke of religieuze leiders, hun secondanten en volgelingen, die zich in zelf opgewekte begeestering verliezen. Hierbij worden de doctrine en structureel noodzakelijke dogma’s de stuwende krachten die tot het partij-, respectievelijk geloofsideaal moeten leiden. Het blind geloof en vertrouwen in de eigen theorie, het opzet, de propaganda, de status tot een uitverkoren volk te behoren, maakt van de individuen van de verschillende geledingen een makkelijk te kneden massa die de pathologische, mogelijk pseudologische leugenaar tot verlicht leider verheft.

Wandaden van het collectief worden heldendaden. Nederlagen krijgen de verblindende uitstraling van overwinningen. De leugens van de leider(s) of profeet worden door de aanhangers tot credo verheven. De propaganda en de profane en religieuze denktanken spuien en herhalen wat de volgelingen willen horen. Bewijzen van het tegendeel worden weggehoond.

Het perpetuum mobile van de leugen overspoelt de doctrines en lijken van de vijanden. De vrucht van de overwinning overwoekert alle waarden. Het is de tegenstrever die moordt en afslacht. De leiders van de tegenstanders zijn oorlogsmisdadigers. Ze moeten terechtstaan. De eigen helden betreden het walhalla van de rechtvaardigen. Roem is hun onsterfelijk deel. De waarheid wordt voor altijd uit haar verband gerukt, voor eeuwig begraven omdat ze door de overwinnaar wordt gepredikt en geheiligd. Leugen wordt synoniem voor objectiviteit, bedrog het tweelingwoord van waarheid.

De meeste historische onwaarheden zijn naar alle waarschijnlijkheid nog niet onthuld. De kans is groot dat het merendeel ervan nooit ontsluierd zal worden. De schutsgodinnen van de leugen waken immers over de onschendbaarheid van de geschiedkundige en religieuze theorema’s en dogma’s die de natie en/of kerk eigen zijn. Vaders des vaderlands, messiassen en profeten verantwoorden zich niet tegenover wie naar hen opkijken, hen eren en aanbidden.

Keizers, koningen, veldheren, pausen en sjeiks verheffen zich altijd boven wat gewone stervelingen misleiding noemen. Ze promoveren slagvelden tot velden van eer, overkoepelen de zeven hemelen met het paradijs. In dienst van vaderland en kerk worden honderdjarige moeders maagd, hervinden verhakselde lijken de eeuwige jeugd. In dienst of tot glorie van natie en God is de leugen de taal van de opponent.

Adam en Eva na de zondeval - Domenichino - National Gallery of Art, Washington — Adam en Eva na de zondeval – Domenichino – National Gallery of Art, Washington

De overwinnaar onderscheidt zich met de attributen van Veritas, de spiegel en de palm. De volgelingen van de godin van de waarheid zijn herkenbaar aan hun ziende blinde ogen en niet langer denkende geest. De triomfators verzwelgen in ‘wij’-populisme.

Sinds Eva’s leugen de wereld der goden trof, gleed de mens af naar wat hem onderscheidde van het dier: bedrieglijkheid, zwendel, schijn, huichelarij en komedie. Deze door de maatschappij op zich veroordeelde zwakheden brachten de mens blijvende wereldlijke en hemelse erkenning. Ze schonken hem ook rijkdom, economische, politieke en religieuze overwinningen. Vae victis (Wee de overwonnenen) werd de slagzin en lijfspreuk van iedere veroveraar en leider die het lukte zijn rivaal op de knieën te dwingen. Eergevoel, strijden met gelijke wapens en andere vormen van soldateske of geestelijke ethiek ebden weg op de golven van de tijd en vergetelheid.

Talloze wereldse en religieuze leiders maakten zich door de millennia heen schuldig aan de laagste praktijken om hun profaan of heilig doel te bereiken. Talrijke verholen nederlagen, pyrrusoverwinningen, complotten en manipulaties vervalsen de geschiedenis. Omdat het bedrog voor het merendeel door winnaars en machtige verliezers in scène werd gezet, misleiden overlevering en traditie de publieke opinie.

Het leugenboek - Misvattingen en bedrog in de geschiedenis — Het leugenboek – Misvattingen en bedrog in de geschiedenis

Anders dan bij de leugens die ten onrechte als geschiedkundige waarheden worden omhelsd, komt het sporadisch voor dat sagen worden erkend als semi- of onderbouwde historische feiten. De aanhoudende progressie binnen de archeologie, het DNA-onderzoek en andere wetenschappelijke disciplines, tekent voor deze gunstige evolutie. In Het leugenboek, misvattingen en bedrog in de geschiedenis selecteerde ik ‘leugens’ en ‘waarheden’. Ik maakte een selectie van een zo breed mogelijk spectrum aan onderwerpen over tijd en culturele, religieuze en politieke grenzen heen.

Ik ben er zeker van dat een groot aantal behandelde items, ook al hadden ze eeuwen of langer geleden plaats, de lezer als bekend, actueel zullen overkomen. Wat Mozes, Julius Caesar, Mohammed en Karel de Grote motiveerde, sluit aan bij wat gisteren Napoleon I en Adolf Hitler, vandaag Vladimir Poetin of paus Franciscus ambiëren. Vanwege hun parallellen met vandaag betreed ik het terrein van ivoren torens en heilige huisjes. Dit doe ik niet met voorbedachten rade. Het zijn de historische personages en feiten op zich, die de impuls vormen tot deze acties en interacties.

~ Ugo Janssens

Boek: Het leugenboek – Misvattingen en bedrog in de geschiedenis