Collectieve schuld?
Ondanks de relatief korte duur was het schrikbewind van nazi-Duitsland van 1933 tot 1945 één van de donkerste perioden in de geschiedenis van de mensheid. Het gevoel van schaamte, schuld en afschuw voor zo’n kwaadaardig regime is extra groot omdat het verrees in een ogenschijnlijk hoog ontwikkeld en beschaafd land. Zelfs na een driekwart eeuw fascineert het Derde Rijk nog altijd, ondanks dat er nog nauwelijks mensen in leven zijn die een rol van belang speelden bij de gruwelen ervan.
Het verhaal van de nazi’s bevat, zeker voor mensen in westerse democratieën, een krachtige waarschuwing. Dit komt natuurlijk door de tentoongespreide oorlogszucht en industriële schaal van genocide, waarvan de gevolgen nog altijd door de tijd heen nagalmen. Maar ook vanwege de noodzaak om te begrijpen of de morele neergang van Duitsland een specifiek product was van een uitzonderlijke combinatie van omstandigheden of dat het ook elders plaats had kunnen vinden.
De vraag hoe dit heeft kunnen gebeuren is onvermijdelijk bij het bestuderen van nazi-Duitsland. Hoe kon een geciviliseerde natie toestaan dat het in de ban raakte van zo’n kwade ideologie? Er is al veel hierover geschreven en er blijft over geschreven worden, maar naar verhouding minder aandacht is gegeven aan een al even fascinerende vraag: hoe herstelde het naoorlogse Duitsland van zo’n catastrofale episode in zijn geschiedenis en herontdekte het de belangrijkste waarden van een ontwikkelde samenleving, kennelijk even snel als dat het deze verloren was?
De naoorlogse ontwikkeling van de nationale rehabilitatie van de Duitsers, zowel van diegenen die verstrikt waren in het nazitijdperk als van onschuldige jongere generaties, heeft geresulteerd in een geleidelijke verzoening met de erfenis van het Derde Rijk. Dit proces is echter nog niet afgerond en zorgt nog steeds voor meningsverschillen. Dit boek behandelt een eerder relatief weinig onderzocht aspect hiervan: de fysieke erfenis van de nazi’s, hun bouwwerken en publieke ruimtes.
Zeventig jaar nadat de Führer zelfmoord pleegde in zijn bunker in Berlijn is veel van de architectonische erfenis die in 1945 nagelaten werd er nog steeds. Vrijwel elk lid van het hoogste echelon van het nazibestuur stierf toen het regime instortte, ofwel door zelfmoord of door executie na afloop van de processen van Neurenberg. Het is wellicht symbolisch dat Albert Speer, die in Neurenberg ontsnapte aan de strop, overleefde (tot 1981), net als een deel van de architectuur die hij creëerde.
de Obersalzberg. (Bundesarchiv, fotograaf onbekend)
Erfenis van de nazi’s
Meteen na de ineenstorting van nazi-Duitsland in 1945 met de ontwrichting, het verval en de verdeeldheid die volgden, was het lot van deze architectonische nalatenschap de minste van Duitslands zorgen. Sommige van de plaatsen die het meest symbool stonden voor de kwaadaardigheid van het regime werden vernietigd door de geallieerden. Veel gebouwen werden in gebruik genomen met nieuwe bestemmingen, want de wanhopige strijd om te overleven had prioriteit. Andere werden genegeerd door een natie die geheel in beslag genomen werd door de beproevingen van alledag en beschaamd was door de fysieke restanten van het Derde Rijk. Bovendien raakte de kwestie rond de erfenis van de nazi’s voor vele decennia na 1945 verstrengeld met de Duitse tweedeling en de invloed van de Koude Oorlog in het verdeelde land.
Het bestuderen van deze fysieke nalatenschap leidt tot een fascinerende ontdekkingstocht, niet uit een soort van morbide nieuwsgierigheid voor een donkere periode uit de geschiedenis, maar omdat identificatie met een plek, er willen zijn en rondkijken, onmiskenbare onderdelen zijn van de menselijke psyche. Ons richten op de plaatsen waar het moordzuchtige naziregime zich ontplooide, dient om ons te herinneren aan de dieptes waarin de mensheid zonk. Het kan ook fungeren als een manier om te herdenken hoe de mensheid een duistere periode doorstond en als bevestiging van onze belofte dat de geschiedenis zich niet herhaalt.
Geen morbide reisgids
Dit boek onderzoekt een selectie van plaatsen die figureren in het verhaal van het Derde Rijk. De meeste van hen werden gebouwd tijdens de naziperiode, hoewel sommige van eerdere datum zijn maar eigen gemaakt werden door de nazi’s. Het is geen alomvattende lijst van elk gebouw en elke locatie die geassocieerd kan worden met de nazi’s, noch is het een soort van morbide reisgids. Waar gepast, bevat het boek mijn persoonlijke gevoelens tijdens het bezoeken van deze locaties, want dit roept diverse vragen op over iemands eigen drijfveren en reacties bij het zien van de plaatsen die zo verbonden zijn met zo’n afschuwelijke periode.
Niets in dit boek is bedoeld om dit meest weerzinwekkende regime te rechtvaardigen, toe te juichen of goed te praten. Het is wel een poging om het verhaal te vertellen, zowel afzonderlijk als collectief, van de gebouwen die de nazi’s nalieten en wat met de architectuur van het Derde Rijk in de tussenliggende tijd is gebeurd. Dit op zichzelf is een vertellenswaardig verhaal, maar ook werpt het licht op de cultuur en ziel van het moderne Duitsland, zoals het zijn plek herkregen heeft tussen de beschaafde landen van de wereld.
Boek: Hitlers ruïnes – Colin Philpott
Bekijk dit boek bij:
