Ivan IV de Verschrikkelijke – Russische tsaar

Ivan IV, ook wel Ivan Grozny. De eerste tsaar van Rusland en de voorlaatste vertegenwoordiger van de Rurik-dynastie. In het westen vooral bekend onder de naam ‘Ivan de Verschrikkelijke’.

Ivan de Verschrikkelijke wordt in 1530 geboren onder de naam Ivan Vasilyevich. Dit als oudste zoon van grootvorst Vasili III en diens tweede vrouw Jelena Glinsky. Vasili overlijdt als Ivan drie jaar is. De jonge Ivan wordt dan uitgeroepen tot grootvorst van Moskou en zijn moeder wordt regentes. Zij veracht de Russische edellieden, de bojaren, en sterft na vijf jaar. Volgens sommige verhalen is ze vergiftigd door de bojaren, maar gezegd moet worden dat dit in deze periode vrijwel standaard werd beweerd wanneer een hooggeplaatst persoon op jongere leeftijd stierf.

De dan achtjarige Ivan, die bekendstaat als een vrij rustige en intelligente jongen die veel leest, wordt hierna betrokken in een hevige machtsstrijd tussen twee bojaren-familie’s, de Sjoejski’s en de Bjelski’s, die afwisselend de macht in handen hebben. Moord, martelingen en verbanningen zijn dan in Rusland aan de orde van de dag. In eigen brieven schrijft Ivan later dat hij in deze periode, net als zijn doofstomme broer Yuri, slecht wordt behandeld door de bojaren die hem zouden hebben geminacht. Alleen in het openbaar, als het volk toekeek, zouden de artistocraten Ivan eer bewijzen, maar achter de paleismuren wordt de jonge Ivan bespot. Ivan ontwikkelt in deze periode een haat tegen de bojaren, op wie hij later wraak neemt.

Als Ivan dertien jaar oud is, is hij het kennelijk zat en laat hij de heersende Sjoejski’s gevangennemen en ter dood brengen. In 1547, Ivan is dan zestien jaar oud, grijpt hij definitief de macht en laat hij zich in de Kathedraal van de Ontslapenis van de Moeder Gods bij het Kremlin in Moskou tot tsaar en grootvorst van heel Rusland kronen. Hij heeft daarmee een nog hogere rang dan zijn vader, die grootvorst was. Ivan IV is de eerste Russische tsaar.

In het jaar van zijn kroning trouwt Ivan met Anastasia Romanovna, een oudtante van de toekomstige eerste tsaar van de Romanov-dynastie. Vermoedelijk was zij Ivan’s enige echte liefde. Zij weet Ivan enigszins in toom te houden. De vorst is verder tamelijk onvoorspelbaar. Hij kan zeer wreed zijn, maar op andere momenten toont hij zich opvallend barmhartig. En ook arrogantie en nederigheid wisselen elkaar af.

Gedurende zijn eerste jaren als tsaar voert Ivan verschillende hervormingen door. Ook wordt de boekdrukkunst ingevoerd; in 1563 verschijnt in Rusland het eerste gedrukte boek. Verder zet Ivan de expansiepolitiek van de Moskovische heersers voort. Zo weet hij in 1551 bijvoorbeeld het kanaat Kazan op de Wolga-Tataren te veroveren, waar hij zichzelf presenteert als de ‘bevrijder van het christendom’. Het is in deze periode dat Ivan de bijnaam Grozny krijgt. Dit betekent zoveel als de ‘Dreigende’ of ‘Ontzagwekkende’. Later is dat in het westen vaak onjuist vertaald als ‘Ivan de Verschrikkelijke’. Ter gelegenheid van de inlijving van Kazan laat de tsaar in Moskou op het Rode Plein de beroemde Basiliuskathedraal bouwen. Enige tijd hierna lijft hij ook het kanaat Astrachan in.

Verder onderwerpt Ivan IV de kerk aan de staat en hervormt hij het rechtssysteem in een poging de corruptie in te tomen. Ook sluit hij een handelsverdrag met Engeland. Om de macht van de bojaren tegen te gaan wordt in 1550 voor het eerst de (zemski sobor) bijeengeroepen, een nationale vergadering die niet alleen bestaat uit bojaren, maar ook uit geestelijken en enkele gekozen vertegenwoordigers van de nieuwe dienstadel.

Gedurende een groot deel van het bewind van Ivan voert Rusland oorlog, onder meer met Zweden, Polen-Litouwen en de Duitse Orde. Belangrijk is vooral de zogeheten Lijflandse Oorlog die draait om de toegang tot de Oostzee, waarmee Ivan zich een betere toegang tot Europa probeert te verschaffen. Hoewel er aanvankelijk enkele successen worden geboekt, levert deze jarenlange geldverslindende oorlog Ivan uiteindelijk niets op.

De dood van Anastasia

In 1560 overlijdt Ivan’s echtgenote Anastasia plotseling. Omdat Ivan ervan overtuigd is dat zijn vrouw is vergiftigd door de bojaren, laat hij een groot aantal van ombrengen. Ook verschillende van Ivan’s voormalige vertrouwelingen in het paleis ontsnappen niet aan zijn wraakzucht. Er breken hierna zeer onrustige jaren aan. In 1564, kort nadat de belangrijke Russische veldcommandant Andrey Kurbsky is overgelopen naar Polen, trekt Ivan IV zich onverwachts terug en laat hij de bojaren weten dat hij vanwege hun verraad afstand wil doen van de troon. De Moskovieten, geleid door de geestelijkheid, zien dit echter niet zitten en komen in opstand. Ze dringen aan op een terugkeer van Ivan naar het paleis. Gezien de grote onrust die in Moskou is ontstaan zien de bojaren zich genoodzaakt Ivan inderdaad te vragen terug te keren. Ivan stemt in, maar stelt wel een belangrijke voorwaarde. Hij wil alleen terugkeren als hij alleenheerser wordt en eist verder dat hij het recht krijgt om verraders persoonlijk te straffen. Ook wil hij hun persoonlijke goederen kunnen confisqueren.

Bij zijn terugkeer in Moskou richt Ivan hierop de Oprichniki op, een beruchte militaire volkswacht bestaande uit tussen de duizend en zesduizend voornamelijk in het zwart-geklede ruiters. Op zwarte paarden trekken de leden van dit korps vervolgens door een soort kroongebied, bestaande uit circa twintig steden waarover Ivan extra zeggenschap heeft gekregen. In opdracht van de staar voert de oprichniki een grote zuivering door. Sommige van de slachtoffers worden, bij wijze van vermaak, voor de ogen van de tsaar omgebracht. In deze periode trekt Ivan zich steeds meer terug. De leiding over het Russische bestuurlijke apparaat laat hij grotendeels over aan enkele edelen die hij nog wel vertrouwt.

Veel historische documenten over deze periode zijn verloren gegaan bij branden, waardoor de meningen van historici uiteenlopen waar het gaat om het duiden van deze roerige fase in de Russische geschiedenis. Volgens de meeste historici moet de oprichting van de Oprichniki gezien worden in het licht van de continue strijd tussen de bojaren en de tsaar, die een meer gecentraliseerd bestuur wilde en de kracht en politieke macht van de vorsten en hoge adel wilde inperken. De Oprichniki rekende in ieder geval met veel tegenstanders van de tsaar af. Sommigen van hen werden publiekelijk en op zeer wrede wijze geëxecuteerd.

Deze gewelddadige periode liep van 1565 tot 1572, toen de Oprichniki werd opgeheven omdat het korps er niet in was geslaagd een aanval van Krim-Tataren af te slaan. De relatief korte periode van geweld heeft zeer sterk bijgedragen aan het imago van Ivan IV als een achterdochtig, wraakzuchtig en mentaal labiel heerser. Anderzijds wordt door sommigen ook gewezen op de positieve hervormingen die Ivan doorvoerde. Jozef Stalin, die een film over de staar liet maken, stelde bewonderend dat het tsaar Ivan IV was die de Russen definitief bijeen had gebracht.

Huwelijken

Na de dood van Anastasia trouwt Ivan in een periode van negen jaar nog met zes andere vrouwen. Ook doet Ivan vergeefs twee huwelijksaanzoeken aan de Engelse koningin Elizabeth.

Dood van de troonopvolger

In 1581 komen de gruweldaden van Ivan in familiekring tot een hoogtepunt, of eerder dieptepunt. In de gangen van zijn paleis stuit de tsaar op een dag op Jelena Sheremeteva, de echtgenote van zijn oudste zoon en troonopvolger. Omdat de zwangere vrouw volgens Ivan te schaars is gekleed slaat hij haar, waardoor ze kort hierna haar kind verliest. Als Ivan’s zoon Ivan jr. vervolgens verhaal komt halen bij zijn vader en er ruzie ontstaat, slaat tsaar Ivan hem hard waardoor hij een hoofdwond oploopt. Er worden medici opgetrommeld maar hun behandelingen mogen niet baten. Na drie dagen overlijdt Ivan jr. aan zijn verwondingen.

Na deze moord breekt een nieuwe roerige periode aan. Ivan de Verschrikkelijke maakt het hierna niet lang meer. Hij overlijdt op 18 maart 1584, tijdens een schaakspel. Vermoed wordt dat hij is vergiftigd door de bojaren.

Opvolging

Door de dood van Ivan jr. is Fjodor troonopvolger geworden. Deze zoon van Ivan de Verschrikkelijke en Anastasia Romanovna wordt inderdaad de nieuwe tsaar, maar in de praktijk regeert Fjodor’s schoonvader Boris Godoenov, een bojaar. Na de dood van de zwakke en gehandicapte Fjodor wordt deze Boris in 1598 uiteindelijk zelf tsaar van Rusland.

Met het overlijden van Fjodor kwam de Rurik-dynastie ten einde en brak de zogeheten Tijd der Troebelen (Smoetnoje vremja) aan.

Boek: Een geschiedenis van Rusland – Van Rurik tot Poetin

Bronnen ▼