Joodse begraafplaats van Nieuweschans

In veel dorpen in oost-Groningen zijn (oorlogs)monumenten te vinden die herinneren aan het feit dat in dit gebied tot de Tweede Wereldoorlog relatief veel joden leefden. In Bad Nieuweschans, in het uiterste noordoosten van de provincie, is nog een joodse begraafplaats te vinden.

Lange tijd woonden er nauwelijks joden in het grensdorpje dat tegenwoordig vooral bekend is vanwege de aanwezigheid van een kuuroord. Tot halverwege de achttiende eeuw woonden er in Nieuweschans, vroeger ook wel Langeakkerschans genoemd, nooit meer dan een of twee joodse families tegelijk, die er bovendien meestal niet langdurig bleven.

In 1750 veranderde dat. Toen vestigde Gerson Arents zich in het dorp. Hij was afkomstig uit Stapelmoor, een dorp in Oost-Friesland, in het Duitse deel van Reiderland. Vanaf dat moment zouden er doorlopend joden in het dorp wonen. Verschillende dorpsbewoners waren daar overigens niet blij mee en protesteerden tevergeefs bij de lokale autoriteiten. Ze waren bang dat de nieuwe joodse inwoners hun eigen inkomsten in gevaar zou brengen.

Een eigen synagoge

Na de komst van Arents nam het aantal joden in Nieuweschans geleidelijk toe. De meeste nieuwe inwoners waren afkomstig uit Oostfriese dorpen in Duitsland. Wanneer de begraafplaats precies in gebruik werd genomen is niet helemaal duidelijk, maar over het algemeen gaat men ervan uit dat dit rond 1811 was. Vanaf dat jaar had de joodse gemeenschap ook de beschikking over een synagoge in de Achterstraat.

Tot 1874 werden hier ook joden uit het Duitse Bunde begraven. Er staan in totaal vijfenveertig grafstenen, waarvan er één dubbel is. De oudste steen dateert uit 1818. De begraafplaats ligt relatief hoog omdat hij op de buitenwerken van de voormalige vesting is aangelegd. De joodse gemeenschap had vanaf 1881 ook de beschikking over een tweede begraafplaats, aan de Kerkweg in het iets zuidelijker gelegen dorp Bellingwolde.

Sinds 1876 is op de begraafplaats in Nieuweschans een stenen metaheerhuisje te vinden, bedoeld voor het ritueel reinigen van overledenen. Sinds enkele decennia is dit een rijksmonument.

Op twee onderduikers na, die de bezetting wisten te overleven, werden tijdens de Tweede Wereldoorlog alle joden uit Nieuweschans gedeporteerd en vermoord. Voor die tijd was het aantal joodse inwoners van het dorp al aanzienlijk teruggelopen. In de jaren twintig konden voor diensten bijvoorbeeld vaak al niet de vereiste tien joodse mannen bijeengebracht worden (minjan) waardoor de inmiddels al bouwvallige synagoge in 1925 werd gesloten.

Bronnen ▼