In deze laatste aflevering in de reeks Object van de Maand voor de maand december aandacht voor een viertal objecten uit de collectie van het Rijksmuseum waarin de viering van kerstmis centraal staat. Deze objecten laten zien hoe tijdens de oorlog de viering van het kerstfeest door Duitsers in Nederland en door Nederlanders in Duitsland in beeld werd gebracht.
De afdeling Geschiedenis die van oudsher vooral sterk was in de Gouden Eeuw heeft zich vanaf 2005 extra ingespannen om twintigste-eeuws materiaal aan de collectie toe te kunnen voegen. Het Rijksmuseum had namelijk besloten om voortaan ook actief objecten uit de kunst en geschiedenis van de nieuwste tijd te verzamelen. Zo werden in deze jaren ongeveer 25 fotoalbums verworven die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn ontstaan. Deze albums zijn zeer divers van aard. Sommige albums geven bijvoorbeeld verslag van uitstapjes of fietsvakanties door Nederland tijdens de oorlogsjaren maar waarin de oorlog slechts zijdelings in beeld komt. Een ander album geeft een zeer gedetailleerd beeld van de organisatie en activiteiten van de NSB in de stad Coevorden. De meeste albums bevatten amateurfoto’s – kiekjes – en zijn samengesteld tijdens de eerste jaren van de oorlog door Duitse soldaten van de Wehrmacht of Kriegsmarine als herinnering aan hun diensttijd tijdens de inval en bezetting van Nederland. De albums hebben vaak kenmerkende titels als Kriegszeit in Holland of Kriegserinnerungen.
De vierde compagnie van de Duitse Luftnachrichten-Regiment 211 was gestationeerd in de Kloosterkazerne in Breda. Ter gelegenheid van het eenjarig bestaan van dit onderdeel werd een fotoalbum samengesteld waarin een beeld wordt gegeven van de werkzaamheden en dagelijkse routine van de manschappen. Een bladzijde bevat een collage van foto’s van de viering van Kriegs-Weinachten 1942.
Gezeten aan lange gedekte en versierde tafels vieren de manschappen samen het kerstfeest. Soldaten pakken kerstcadeaus uit en er is een toneelvoorstelling (met travestie) en een optreden van de Kerstman. Een karikaturist toont zijn werkt aan een officier. De propagandatekst op het voorafgaande blad benadrukt dat dit soort activiteiten onontbeerlijk waren voor het onderhouden van de voorbeeldige kameraadschap.
Uit een andere verzameling komt een amateurfoto waarop te zien is hoe twee soldaten van de Wehrmacht informeel poseren bij een opgetuigde kerstboom. De ene soldaat steekt zijn sigaret aan met de sigaret van de ander. Wie het zijn en wie de foto heeft gemaakt weten we niet. Uit het opschrift blijkt dat ze tijdens het kerstfeest van 1943 in Noordwijk gelegerd waren.
Het Rijksmuseum bezit ook een belangrijke collectie persoonlijke documenten van Nederlanders die in Duitse krijgsgevangenkampen en concentratiekampen hebben gezeten.
Dick van Maarseveen was in de jaren 1943-1945 een gevangene in het krijgsgevangenenkamp Stalag IV B in Mühlberg. Zijn erfgenamen schonken in 1991 aan het Rijksmuseum een groot aantal foto’s en persoonlijke documenten uit zijn tijd in Duitse krijgsgevangenschap. Een object uit deze schenking laat zien hoe ondanks de zware omstandigheden in het kamp pogingen werden gedaan om de moed erin te houden en met de schaarse middelen die aanwezig waren van het kerstfeest toch een bijzondere dag te maken. Op een driehoekig vodje papier is het menu van de kerstmaaltijd op 25 december 1944 geschreven. De zes aanwezigen, waaronder Dick van Maarseveen, hebben hun namen op het blad geschreven.
Soep, groenten, aardappelen en vlees, een toetje en koffie! Waarschijnlijk hebben de gevangenen zich gedurende het jaar veel moeten ontzeggen om te kunnen sparen voor deze speciale dag. Wel is bekend dat de omstandigheden in de krijgsgevangenkampen veel beter waren dan in een concentratiekampen.
In hetzelfde krijgsgevangenkamp zat ook de Nederlander Wim van Hooff. Na enkele jaren ondergedoken te hebben gezeten werd Van Hoof in maart 1944 gearresteerd en op transport naar Duitsland gezet. Tijdens zijn verblijf in het kamp heeft Van Hooff tientallen schitterende tekeningen en aquarellen gemaakt.. In de winter van 44-45 lag Van Hooff in de ziekenbarak. In deze periode maakte hij ook een aantal komische tekeningen om, zoals hij zelf verklaarde, ‘goedgehumeurd te blijven’.
Deze tekening maakte Van Hooff bij de kerst van 1944. Twee gevangenen in afgedragen kleding sjouwen een grote ketel met pruttelende bruine soep bestemd voor het kerstdiner. Volgens de tekenaar was er in december in het kamp een grote toevloed van Amerikaanse gevangenen vanwege het Ardennenoffensief. Hierdoor werd het weinige voedsel dat er was nog schaarser en waren de gevangenen uitgehongerd. In de verschillende gezichtsuitdrukkingen van de twee mannen heeft de tekenaar goed de heersende gemoedstoestand vastgelegd: in moeilijke omstandigheden proberen vrolijk te blijven en het beste ervan te maken.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd op 11 december 2012
