“Moeder, vertel eens wat van Adolf Hitler!”

Kinderboeken met titels als De lotgevallen van Pijpje Drop of Oki en Doki bij de negers werden vroeger zonder problemen voorgelezen aan kleine kinderen. Hetzelfde gold voor boeken waarin joodse of Afrikaanse ‘heidenen’ door christenen werden bekeerd. Tegenwoordig is men het er wel over eens: dergelijke boeken kúnnen niet meer. Museum Meermanno in Den Haag staat momenteel in een tentoonstelling stil bij dit soort controversiële boeken en probeert bezoekers aan het denken te zetten.

Het museum bepaalt niet zelf welke boeken ‘fout’ of juist ‘goed’ zijn. De titel van de tentoonstelling luidt dan ook ‘Foute Boeken?’. Het vraagteken geeft aan dat museumbezoekers zelf maar moeten bepalen welke plek ze in een eventuele discussie in willen nemen. In een interview met NRC Handelsblad zegt museumdirecteur Sandra Bechtholt daarover:

“Wij bepalen als museum niet wat fout is. Bezoekers mogen zelf aan het eind van de tentoonstelling als censor optreden, dus woorden, citaten en titels uit boeken scheuren en aan de wand prikken. Op die wand staat: ‘Dit kan echt niet meer!’”

Bezoekers krijgen hiervoor een bundel met daarin allerlei passages uit ‘foute’ boeken. Aan het eind van de tentoonstelling, waarin honderden ‘foute boeken’ zijn opgenomen, mag men zelf bepalen welke passages uit de bundel gescheurd worden. Zonder zelf standpunten in te nemen wil het museum bezoekers aan het denken zetten en onderzoeken hoe mensen nu denken over boeken die al lange tijd en soms nog steeds onze identiteit en onze ideeën vormen. Zijn er boeken die officieel verboden zouden moeten worden? En hoe ver gaat de vrijheid van meningsuiting eigenlijk?

Wit over zwart

In de tentoonstelling zijn verschillende soorten boeken te zien. Boeken met nazipropaganda, jihadistische boeken, romans waarin vrouwen op een seksistische manier worden neergezet en kinderboeken met zeer traditionele rolpatronen. Museum Meermanno:

“Deze boeken zijn in zeer hoge oplagen verspreid. Ze hebben bewust en onbewust onze ideeën en onze identiteit bepaald.”

Aan de hand van verschillende kinderboeken laat Meermanno bijvoorbeeld zien hoe gewoon het woord ‘neger’ vroeger voor veel mensen was. Volgens het museum speelden de kinderboeken een grote rol in het verspreiden van religies en ideologieën. Veel kinderboeken en stripverhalen beschreven en verbeeldden mensen met een donkere huidskleur op een neerbuigende manier. Meermanno:

“Deze boeken zeggen weinig over de ‘zwarte personages’ die er in voorkomen. Het zegt wel veel over hoe men in Nederland tegen mensen met een andere huidskleur aankeek. De kinderboeken waren vooral populair omdat de donkere kinderen die er in figureerden vaak domme dingen deden. Ze leerden niets en ze bleven fouten maken.”

De zwarte kinderen worden doorgaans neergezet als onderontwikkeld en niet in staat om zich aan te passen aan de westerse beschaving. Witte kinderen daarentegen treden vaak op als redder in nood. Te zien in Den Haag is bijvoorbeeld Het Groote Negerboek van Willy Schermelé. Dit boek uit 1932 begint met deze zinnen: “Willen jullie eens iets over de nikkertjes horen? Dat zijn immers de beste vriendjes van onze jongens en meisjes?” In de tentoonstelling wordt de volgende typische passage uit het boek uitgelicht:

‘[Roettoet] moest voor een der blanke mannen, die in het dorp verblijf hielden naar een naburige kraal, om een vijftal eenden te halen. Als belooning zou Roettoet een nieuw rood kralen snoer krijgen, nu, dus daar doe je wat voor. Want nikkers zijn dol op kralen en sieraden, vooral als ze helle kleuren hebben.’

Ook opvallend zijn de oude ABC-boeken, waarin letters van het alfabet model staan voor een bepaalde tekst of afbeelding. Deze boekjes werden al vanaf de vijftiende eeuw uitgebracht om de Nederlandse taal te leren. Meermanno laat zien dat kinderen anderhalve eeuw geleden de taal kregen geleerd aan de hand van de woorden Arabier, dwerg, invalide, kaartspel, neger, straatveger, Turk, vechter en woekeraar.

Soms werden boeken vanwege een veranderde tijdsgeest aangepast of uit de handel gehaald. Het eerder aangehaalde boekje van Oki en Doki verscheen oorspronkelijk in een nikker-editie. De titel werd later aangepast in Oki en Doki bij de negers. En nog weer later verscheen het boek onder de titel Oki en Doki op een eiland. Ander voorbeeld: de vader van Pipi Langkous is sinds 2015 geen ‘negerkoning’ meer, maar ‘koning van de Zuidzeeën’.

Nazi-propaganda

In een ander deel van de tentoonstelling staat het museum stil bij ‘Gevaarlijke propaganda’ die tijdens de Tweede Wereldoorlog op grote schaal werd uitgebracht. Bekend is natuurlijk Hitlers boek Mein Kampf, meer er verscheen veel meer.

De nazipropaganda verspreidde jarenlang gedachtegoed via kranten, brochures, boeken, pamfletten, affiches en schoollectuur. In Nederland waren maar liefst vijf uitgeverijen die publicaties uitbrachten die ‘het volk’ ervan moesten overtuigen dat het nationaalsocialisme de nieuwe religie was waarin iedereen moest geloven. Naast veel antisemitische werken voor volwassenen, werden er ook kinderboeken uitgebracht. Getoond wordt bijvoorbeeld “Moeder vertel eens wat van Adolf Hitler!”, een boek van Johanna Haarer dat in 1942 in een oplage van 15.000 stuks werd uitgebracht door Uitgeverij Westland. Een fragment uit dit werk:

“‘Nog één ding moeten jullie kinderen leeren uit het lange verhaal, dat ik jullie heb verteld: Jullie, Frits en Herman, moeten eerst echte flinke Duitsche jongens worden, die in de Hitlerjugend hun plicht vervullen en later flinke en dappere Duitsche mannen, zoodat jullie waardige volgelingen van Adolf Hitler worden. Jij, Truusje, moet een echt Duitsch meisje worden, een echt BDM-meisje (Bund Deutscher Mädel, red.) en later een echte Duitsche vrouw en moeder, zoodat ook jij den Führer altijd recht in de oogen kunt kijken.’”

Eind 1943 was het gros van de boeken verkocht.

Rolpatronen

Elders in de tentoonstelling aandacht voor de traditionele mannen- en vrouwenrol: vader leest de krant terwijl moeder kookt. Volgens critici is het tijd om te breken met dit soort stereotiepe beelden en moet veel meer dan voorheen de echte wereld weerspiegeld worden. De wereld waarin bijvoorbeeld gezinnen niet altijd bestaan uit een werkende vader, een zorgende moeder en kinderen. Dergelijke discussies worden niet alleen in Nederland gevoerd. Spaanse bibliotheken haalden eerder dit jaar nog honderden kinderboeken van de planken, die het traditionele man-vrouw rolpatroon te veel zouden benadrukken. Foute boeken dus, aldus de bibliotheken.

Meermanno legt uit dat er sinds eind twintigste eeuw een verandering gaande is. Steeds vaker verschijnen boeken waarin meisjes worden afgebeeld in ‘mannenberoepen’.

“Zelfs een stereotiepe meisjesidool als Barbie wordt afgebeeld als brandweervrouw.”

Korte reportage over de tentoonstelling:

Bronnen ▼