Honderd jaar pacifisten in Nederland

Iets meer dan honderd jaar geleden, op 8 oktober 1924 om precies te zijn, werd in Utrecht de pacifistische vereniging Kerk en Vrede opgericht. Doel van de vereniging was christelijk Nederland wakker schudden en overtuigen van het kwaad dat schuilt in oorlogsvoering. Nog steeds ageert de vereniging fel tegen wapengeweld, nu vooral gericht tegen de oorlog in Oekraïne. Eind 2024 verscheen onder redactie van theologe Greetje Witte-Rang de bundel Pacifisme in tijden van oorlog.

Het boek, geschreven door auteurs die verbonden zijn aan de jubilerende vereniging, biedt een brede waaier aan bronnen over hoe christen-pacifisten zich al honderd jaar inzetten voor geweldloze weerbaarheid. Vanuit het christelijke denken wijst Kerk en Vrede ieder gebruik van geweld af. Jezus leerde immers om de vijand lief te hebben. Evangelie en oorlog vormen een ‘onverzoenbare tegenstelling’, zo luidde de beginselverklaring.

Bij de heroprichting in 1946 sprak de vereniging uit ‘dat de ontfermende en verzoenende liefde Gods, in Jezus Christus geopenbaard, de enige redding en genezing is van de zondige en zieke mensenwereld.’ Oorlog was met dit beginsel in strijd, christenen moesten zich inzetten voor duurzame vrede. ‘Oorlog mag niet en het mag nooit. God wil het niet! God verbiedt het!’, aldus pacifistisch predikant Jan Buskes.

Historische portretten

Boeiend aan het boek is de veelheid aan thema’s, opvattingen en personen die langskomen. De portretten van de oprichters van Kerk en Vrede zijn de moeite waard. Christen-antimilitarist Hilbrandt Boschma, dominee Jan Hugenholtz en hoogleraar Gerrit Jan Heering waren kleurrijke figuren die een belangrijke plaats hadden in het publieke debat. Internationaal brak Heering in 1928 door met zijn boek De zondeval van het christendom, waarin hij de westerse kerken verweet dat zij zich onderworpen hebben aan de macht van de staat. Zijn denken is anno 2025 een bron waaruit christen-pacifisten putten in hun strijd tegen de militarisering van het westen. Dat is de kracht van dit boek: het bieden van vele van die bronnen waaruit pacifisten kunnen putten.

Kritiekloos

Pacifisme in tijden van oorlog is tegelijk een kritiekloos jubileumboek, waarin een evenwichtige analyse die het pacifisme in de historische context plaatst, ontbreekt. Dat is wellicht niet de bedoeling van een jubileumboek als dit, maar dat leidt wel tot een eenzijdig historisch beeld. Legerpredikanten worden in het boek bijvoorbeeld negatief neergezet, terwijl er geen ruimte is voor het perspectief van de dominees in uniform.

In plaats van een compleet verhaal wordt in een paar schetslijnen de afkeer van pacifisten tegen predikanten in de krijgsmacht geschetst. De pacifistische predikant Jan Buskes meldde zich na de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld als legerpredikant, wat al laat zien dat de geschiedenis veel complexer is dan dit boek doet vermoeden.

Tweede Wereldoorlog

Rond die Tweede Wereldoorlog is iets anders aan de hand. Juist die oorlog was de lakmoesproef voor het pacifisme: wat is het alternatief als je oorlog principieel afwijst? Buskes erkende de bedreiging van het nationaalsocialisme, maar over hoe hij verder omging met de oorlogsdreiging in 1939 komen we in dit boek weinig te weten.

Het standpunt van Kerk en Vrede ten opzichte van de Duitse aanval op Nederland wordt in het boek volledig overgeslagen. Maar het doet tachtig jaar later toch vreemd aan dat Johan Hugenholtz in 1940 schreef dat Nederlanders de binnentrekkende Duitse soldaten geen strobreed in de weg moesten leggen, maar hen juist vrede moesten aanbieden – een tekst die overigens niét in het jubileumboek is opgenomen.

Complete geschiedenis

Het is jammer dat deze vragen bij het honderdjarige jubileum van de vereniging niet gesteld worden. Het boek blijft nu steken in een soms onoverzichtelijke hoeveelheid citaten en beschrijvingen, waardoor een heldere historische hoofdlijn ontbreekt. De protesten tegen kernwapens in de jaren zeventig en tachtig, toen pacifistische verenigingen tienduizenden mensen op de been kregen, worden bijvoorbeeld bewust helemaal overgeslagen.

Er blijft dus nog alle ruimte voor een complete geschiedenis van het christen-pacifisme in Nederland, inclusief de spannende momenten en dilemma’s. Des te meer omdat de stem van Kerk en Vrede van belang is in een samenleving waarin de oorlog weer heel dichtbij is gekomen.