Poolshoogte of polshoogte? – Betekenis van de uitdrukking

Wie poolshoogte neemt, heeft besloten inlichtingen in te gaan winnen en stelt zich van een bepaalde zaak op de hoogte. De uitdrukking is oorspronkelijk afkomstig uit de zeevaart.

In de uitdrukking draait het in werkelijkheid echter om de hemelpool, een punt aan de hemel dat recht boven de noord- of zuidpool staat. In de scheepvaart bepaalde men vroeger de positie van een schip door met behulp van een sextant de hoogte van de hemelpool te meten. Dit was met name nuttig wanneer men zich op volle zee bevond en in de weide omgeving geen herkenningspunten of bakens te vinden waren. Als men de poolshoogte had berekend, wist men op welke breedte men zich bevond. Op het noordelijk halfrond gebruikt men hiervoor de Poolster, die altijd op dezelfde plaats aan de hemel te vinden is.

Afgeleid

Afgeleide uitdrukkingen zijn “ergens (geen) hoogte van kunnen krijgen” en “op de hoogte zijn van iets”. De bekende taalkundige F.A. Stoett (1863-1936) meldde in zijn werk Nederlandse spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden het volgende over het ‘poolshoogte nemen’:

d.i. zich op de hoogte stellen van, onderzoek doen naar eene zaak of een toestand. […] Voor zeelieden, die zich in het noordelijk halfrond bevinden, is de aangewezen ster, wier hoogte zij voor de breedtebepaling moeten berekenen, de poolster, daar deze zich het dichtst bij de pool en altijd in de nabijheid van den meridiaan bevindt. Deze berekening geschiedde vroeger door middel van een graadboog, een vierkanten stok met graadverdeeling, waarlangs verschillende dwarshouten met vizieren aan beide einden konden geschoven worden, en die in gedaante en vooral in behandeling veel op een handof kruisboog geleek. Vandaar dat men het nemen van poolshoogte of het peilen van de zon met dit instrument noemt de sterren, de zon schieten.

Boekenrubriek: Taalgeschiedenis

Bronnen ▼