Porder – De menselijke wekker van de fabriek

Het historische beroep porder kent bijna niemand. Wat was een porder voor soort werknemer? Wie een baan als porder had, ging bij de deuren van arbeiders langs om hen wakker te maken. Dit was nodig in de tijd toen er nog geen elektriciteit en wekkers bestonden.

Ontstaan tijdens de Industriële Revolutie

Vermoed wordt dat het beroep porder ontstond tijdens de Industriële Revolutie, in de achttiende eeuw. Vanaf toen was het belangrijk dat arbeiders volgens het regime van de klok leefden en op tijd in de fabriek verschenen om met de machines te gaan werken.

Vroeger werd men gewoon wakker als de zon opkwam, zoals in de Prehistorie en Oudheid. Later, met name in de Middeleeuwen, werden hiervoor kerkklokken gebruikt. Toen er fabrieken opkwamen, bleek het voor arbeiders lucratief om ‘porders’ in te schakelen en te betalen. Ze hadden het loon uit de fabriek nodig om te kunnen overleven en eten voor henzelf en het gezin te kopen. Soms schakelden fabriekseigenaren ook zelf porders in. Een arbeider die zich versliep en/of niet kwam opdagen, kostte namelijk meer.

Het werk van een porder

Een porder liep een woonwijk af – gemiddeld had hij 30 tot 100 klanten – en sloeg dan met een soort hengelstok tegen het slaapkamerraam van de arbeider. Ook werden er wel knuppels gebruikt om op de deuren te slaan. Dit slaan of tikken werd ‘porren’ genoemd. De porder ‘porde’ als het ware de arbeiders wakker. Vaak hadden porders van de adressen waar ze langs gingen de huissleutels (de huizen waren van de fabrieksbaas) en konden ze naar binnengaan als de arbeiders niet hun bed uitkwamen. Naast mannen oefenden ook veel vrouwen het beroep van porder uit. Vooral weduwes die het niet echt breed hadden, in tijden zonder pensioenen en verzekeringen.

Overigens waren er zelfs porders die zelf een andere porder inschakelden om op tijd hun bed uit te komen. Naast slecht weer (vorst en regen) was dat namelijk een groot nadeel van het ‘porren’: ‘Hoe kom ik zelf op tijd uit mijn bed?’ Meestal moesten de porders namelijk tussen 3 en 5 uur ’s nachts paraat staan om aan hun werk te beginnen. Als in steden een gebrek aan porders was, schakelden fabriekseigenaren ook weleens stadsomroepers in, die met een mechanische megafoon mensen wakker riepen.

Verdiensten van een porder

In het begin van de ‘pordertijd’ was het beroep behoorlijk winstgevend. Aanvankelijk hadden porders minstens 70 klanten (oplopend tot 100), die elk een vergoeding van 7 cent per week betaalden, zo lezen we op de website nazatendevries.nl. Een porder met een grote wijk van 100 arbeiders kon dus tot wel 7 gulden per week verdienen.

Later liepen de vergoedingen terug. Het klantenbestand nam af – tot een ondergrens van 30 -, terwijl de vergoedingen terugliepen door het grotere aanbod aan porders. Een porder verdiende later – in de eerste helft van de twintigste eeuw – ongeveer zo’n 25 cent per week. Vaak had een porder daarom nog ander werk. Bekend is bijvoorbeeld dat Rotterdamse porders vaak ook het beroep waterstoker uitoefenden om voldoende salaris te genereren.

De wekker vervangt de porder

In de jaren 1930 waren er in Amsterdam nog drie porders actief. Kort na de Tweede Wereldoorlog kwam er een einde aan het beroep van porder. In elk geval kende Leeuwarden in 1947 nog een porder.

Omstreeks de jaren 1940 werden wekkers – die toen rond de 75 cent kosten – namelijk betaalbaar. Voor fabriekseigenaar was de aanschaf van wekkers lucratiever dan het inhuren van een porder. Al na drie weken had hij de kosten van een wekker terugverdiend.

De moderne ‘porder’ van Ramses Shaffy

Na de jaren 1940 kwamen porders nog wel eens voor, al was het in een andere hoedanigheid. Zo fungeerde de privéchauffeur en latere manager van Ramses Shaffy, Steve Austen, regelmatig als een soort ‘porder’ voor deze artiest. Shaffy moest namelijk voorafgaand aan een optreden nogal eens uit zijn bed gesleurd worden, zo lezen we in NRC Handelsblad.

Boek: Hak, pak en zak – Traditionele joodse beroepen op het platteland

Bronnen ▼