Als je me zou vragen wat ik de boeiendste Romeinse plek in Nederland vind, dan zou ik antwoorden met een wedervraag. Bedoel je de plek die museaal het interessantst is? Dan zou ik naar Nijmegen gaan, met het Valkhof als uitleg van de Romeinse tijd en met Museumpark Orientalis als uitleg van het belang van die tijd. Vraag je naar de belevingswaarde? Dan ligt Archeon voor de hand, om voor de hand liggende redenen. Wil je het geheel begrijpen van de antieke cultuur? Het Rijksmuseum van Oudheden. De grootste opgraving? Het badhuis van Heerlen vanzelfsprekend. De beste presentatie? Aardenburg, waar archeologische zaken met allerlei citaten uit de klassieke literatuur in hun culturele context worden geplaatst. De beste puzzel? Velsen.
In Velsen is weliswaar niets te zien, maar hier lag ooit een Romeinse vlootbasis, tot de waterstroom (“het Oer-IJ”) verzandde. Althans, dat is de officiële lezing, maar ik las laatst dat er in de Karolingische tijd toch scheepvaart mogelijk was. Hoe dat ook zij, de Romeinen streken hier in het jaar 15 neer en benutten deze plaats als springplank voor campagnes in Germanië. Zo’n dertig jaar later werd de basis verlaten, misschien in het jaar 47.
De basis raakte vergeten, al woonden hier, op de smalle strook geestgronden aan een (al dan niet open) waterweg, in de Vroege Middeleeuwen wel mensen: we lezen over een “Velserburg”, er is een Merovingisch grafveld in het nabijgelegen Velsen-Zuid, en er moet een Karolingische kerk zijn geweest. Dat het grafveld en de kerk niet bij het voormalige Romeinse fort liggen, bewijst hoe vergeten de vlootbasis is geweest, want menige middeleeuwse machthebber vestigde zich maar wat graag in zo’n oude ruïne: het verleende prestige als je je met de oude Romeinen kon associëren. Maar Romeins Velsen, waar alleen maar houten gebouwen hadden gestaan, was door de werking van weer en wind en water verdwenen.
Het werd pas herontdekt na de Tweede Wereldoorlog, toen een plaatselijke leraar begreep dat er Romeinse vondsten lagen in een tankgracht van de Festung IJmuiden. Hij informeerde de legendarische professor Van Giffen en daarna begon een complexe onderzoeksgeschiedenis. Deze ontdekking betrof het fort dat nu “Velsen-2” heet en ruwweg ligt op de plek van de Velsertunnel; het wat zuidoostelijker, ter hoogte van de Wijkertunnel, gelegen “Velsen-1” is later ontdekt en veel beter onderzocht.
Men heeft gemeend dat Velsen-1 in 28 na een weliswaar door de Romeinen gewonnen gevecht is ontruimd: blijkbaar lag de basis te geïsoleerd en was de kans op een nieuwe aanval te groot. Later, rond 41, zouden de Romeinen zijn teruggekomen en Velsen-2 hebben gesticht. Maar is het niet één vlootbasis waarin op een gegeven moment het zwaartepunt wat naar het noordwesten is verschoven? Het zou zo maar kunnen. Mijn collega en vriend Arjen Bosman, die een zogeheten “Odyssee-subsidie” heeft gehad om Velsen-2 te onderzoeken, wijst erop dat er een dendrochronologische datering is die duidt op Romeinse aanwezigheid in de jaren dertig. Het is eigenlijk een beetje een open kwestie.
Slingerkogels
Misschien is dat jaar 28 wel te absoluut genomen. We weten dat de Friezen in dat jaar in opstand kwamen en het is zeer aannemelijk dat Velsen toen is aangevallen. Dat weten we – en dit is waarom ik Velsen beschouw als “de beste puzzel” – door de verspreiding van de slingerkogels. Er zijn er 520 opgegraven en die vallen uiteen in verschillende types. Om te beginnen de gewone, die ongeveer vijftig gram wogen en met hamers waren bewerkt om ze puntiger te maken, zodat er stevige wonden mee konden worden toegebracht. De volgende categorie was identiek aan de eerste, maar was oppervlakkiger bewerkt met hamers. Misschien zijn ze gemaakt tijdens de laatste uren voor de aanval. De derde soort bestond uit kogels die in grote haast waren gegoten door een stok of een duim in de grond te steken en daar lood in te gieten. Die wegen slechts vijftien gram, maar ook de inslag van zo’n lichtgewichtprojectiel kan een stevige wond toebrengen. Wanneer deze kogeltypes op een plattegrond worden ingetekend, kunnen we de strijd reconstrueren.
De beste (en dus: eerst geloste) kogels zijn opgegraven in het noordwesten en zuidoosten, wat bewijst dat daar twee groepen Friezen tegelijk de aanval inzetten. In het zuidoosten vinden we uitsluitend zeer goede kogels, zodat we mogen aannemen dat de aanval hier kon worden afgeslagen. Aan de andere zijde hadden de Friezen meer succes. Ze drongen het kamp binnen en hielden daar zo lang stand dat de Romeinen door hun voorraad eersteklas-slingerkogels raakten. Met ongehamerde kogels verdreven de belegerden uiteindelijk de Friezen ook uit dit deel van het kamp.
De strijd kan niet lang hebben geduurd, want de Romeinen spraken hun laatste voorraad kogels niet aan. Ze zullen bezig zijn geweest de bres in de noordwestelijke muur te repareren, toen de derde aanval begon: een nieuwe groep Friezen kwam over het water en werd onthaald op een regen van tweedeklas-slingerstenen. Toen die op waren, kwamen de slechtste kogels aan de beurt. De Friezen werden ook dit keer verdreven.
Heiligdom
Vermoedelijk was deze plek niet alleen in gebruik omdat ze zo geschikt was als vlootbasis. Even verderop, in de Velserbroek, lag een heiligdom dat voor heel het Friese kustgebied van Rijn tot Lauwers van belang moet zijn geweest. (Ik sluit helemaal niet uit dat de Karolingers hier hun kerk bouwden om duidelijk te maken dat al dat heidense gedoe voorgoed voorbij was.) Je zou denken dat als in deze contreien aan het begin van de jaartelling een voorname cultusplaats was, en als de Romeinen het punt belangrijk genoeg vonden om er een vlootbasis aan te leggen, er nog méér moet zijn geweest. Was de “Velserburg” een voortzetting van een ouder Fries machtscentrum?
We weten het niet. Er is dus nog steeds een boel te puzzelen in Velsen. Als u er meer over wil weten, moet u het boek lezen van Arjen Bosman, Rome aan de Noordzee. Burgers en barbaren te Velsen. Het is pas verschenen en ik ben niet helemaal de objectiefste om het te beoordelen, want ik heb met de auteur samengewerkt aan Edge of Empire. Ik heb ook aan Rome aan de Noordzee meegewerkt, door de tekst vorig jaar mee te lezen. Voor wat mijn mening u waard is: ik vind het een prima boek en ik ben blij dat de resultaten van het Odyssee-onderzoek zo snel al aan het publiek ter beschikking zijn gesteld. Ik kan eraan toevoegen dat het een prachtige uitgave is geworden.
Als het boek u enthousiast maakt: de vondsten uit Velsen liggen deels in het Huis van Hilde (het provinciaal archeologisch depot van Noord-Holland, bij het station van Castricum) en deels op de expositie “Romeinse kust” in het Rijksmuseum van Oudheden. U hoeft geen Velsenaar te zijn om er plezier aan te beleven.
Boek: Rome aan de Noordzee – Burgers en barbaren te Velsen
Lees ook: De Nederlandse kust in de Romeinse tijd
