Wandelen door het landschap van Rubens

Deze zomer lanceerde de Vlaamse omroep VRT een serie podwalks rond Vlaamse historische figuren en erfgoed. Namens Historiek bewandelde Edwin Ruis een tweetal van deze wandelroutes. Te beginnen met een wandeling rond Rubens’ buitenverblijf in Elewijt: het Rubenskasteel.

Misschien kijkt u weleens naar het tv-programma Dwars door de Lage Landen waarin drie vrolijke Belgen lange wandelingen maken en gesprekken voeren met mensen die zij onderweg ontmoeten. De voorman van het trio, Arnoud Hauben, is ook het gezicht en de stem van een serie historische wandelingen die je kunt maken in Vlaanderen.

Een van die wandelingen is gecentreerd rond het buitenleven van Peter Paul Rubens (1577-1640), de grote Vlaamse barokschilder en diplomaat. Dat laatste aspect van de man is minder bekend dan zijn schilderwerk. Hij werkte als diplomaat en onderhandelaar onder andere voor landvoogd en soeverein van de Zuidelijke Nederlanden Albrecht van Oostenrijk en zijn nicht-echtgenote Isabella, dochter van de Spaanse koning Filips II.

Als Rubens zich in de nadagen van zijn leven bevindt, krijgt hij behoefte aan rust. Zijn atelier in het drukke Antwerpen draait als een tierelier, het enige dat hij nog hoeft te doen is een schilderij te schetsen. De rest wordt vervolgens door werknemers en leerlingen gedaan. In die tijd is dat bepaald niet ongebruikelijk. Schilderijen maken is gewoon business en geen Kunst met een grote K.

In 1635 komt hem ter ore dat Het Steen bij Elewijt te koop staat. Dit kasteel met bijhorend landgoed is in de elfde eeuw ontstaan uit een motteburcht. De huidige eigenaar zit in de schulden en heeft geld nodig. En dankzij de schilderkunst is Rubens een rijk man. Hij doet een bod dat niet wordt geweigerd.

Nu kan Rubens als een edelman gaan leven: hij is eerder door zowel Filips IV van Spanje als Karel I van Engeland in de adelstand verheven. Hij aarzelt dan ook niet om zich de titel heer van Elewijt toe te eigenen. Het Steen dat nu het Rubenskasteel wordt genoemd, is in die tijd een oase van rust en landelijk leven. Leven als een god in Brabant, dat deed Rubens daar, samen met zijn tweede echtgenote en leg.

Met behulp van de gratis podwalk, leidt Arnout Hauben je met zijn Vlaamse accent en kenmerkende zoetgevooisde stemgeluid op wandeling door de omgeving van het Rubenskasteel. Op diverse punten vertelt hij over het leven en werk van Rubens. De wandeling heeft een bescheiden lengte van zes kilometer. Op zichzelf is de wandeling voor een ervaren wandelaar niet erg interessant. Het leidt door akkers in de omgeving van het kasteel die doorkruist worden door snelwegen, spoorlijnen en uitdijende dorpen. Het kan haast niet anders, want ook Vlaanderen is volgebouwd. Maar voor wie is geïnteresseerd in de schilder Rubens ligt het anders; je kunt zo letterlijk door het landschap van een aantal van zijn schilderijen wandelen.

Zoals Landschap met kasteel ‘Het Steen’ bij Elewijt ook wel Herfstlandschap met uitzicht op het Steen geheten (1635). We zien een flink deel van het landgoed in de herfst. Rubens nam wel wat dichterlijke vrijheden. Zo schilderde hij een glooiend landschap, waar het in werkelijkheid plat is als een Hollands dubbeltje. Maar ook de contouren van het riviertje de Zenne, langs wier sterk meanderende oevers ook de wandeling deels komt. In de verte is een grote stad te zien, waarschijnlijk Mechelen. Het schilderij is na Rubens dood via erfgenamen en andere eigenaren uiteindelijk in de Londense National Gallery terechtgekomen.

Een ander schilderij uit dezelfde tijd en het Elewijtse is Landschap met een laan van bomen. Opnieuw iets te heuvelachtig en vanuit een hoog perspectief, alsof hij het vanuit een toren of vanaf een trap schilderde. Het bijzondere aan de landschapsschilderijen die Rubens in zijn vrije tijd op en rond zijn landgoed maakt, is dat hij ze uit plezier schildert. Ze zijn geen opdracht van een klant en ze zijn bij zijn leven niet te koop gezet, maar vonden een plek aan de wand in zijn riante buitenhuis.

Erg lang heeft Rubens niet kunnen genieten van zijn landgoed. In 1640, vijf jaar na de aankoop, overlijdt hij. Het kasteel heeft dan nog een bewogen geschiedenis voor de boeg. Er hangen nu geen Rubensen meer. En ook van het historische interieur is vrijwel niets bewaard gebleven, maar het gebouw zelf is inmiddels een monument. Helaas is het Rubenskasteel nog niet toegankelijk, maar daar wordt door de Vlaamse overheid aan gewerkt.