Unsere Mütter, Unsere Väter: de tv-serie als historische bron

Juni 1941: Vijf vrienden vieren op ‘swingmuziek’ van Teddy Stauffer het geloof in de Duitse overwinning. Dit is hun laatste avond samen voordat de strijd aan het oostfront begint. Ze dansen door de ruimte en proosten op hun vriendschap en toekomstplannen voor na de oorlog. Dan wordt er op de buitendeur geklopt. De jolige sfeer slaat om en begeleidt door lage muziektonen worden de gezichtsuitdrukkingen van de personages weergegeven. Een combinatie van schrik, angst en waakzaamheid is van de hoofden af te lezen. De spanning wordt bevestigd door het binnentreden van een SS-officier. Hij laat weten dat de aanwezigheid van Joden en het luisteren naar swingmuziek verboden is. Excuses lijken tevergeefs en een uitleg van de situatie verandert het besluit van de SS-officier niet. De flirtende Greta moet zich als verantwoordelijke op Prinz-Albrechtstrasse 8 melden.

Anno nu representeren documentaires, computerspellen, films en series de geschiedenis. Deze media zijn dan ook de belangrijkste bronnen van historische kennis voor een groot deel van de mensen.² Toch is veel onderzoek naar het verleden in beeld blijven steken in het uiteenzetten van het onvermogen van dit medium om op een juiste manier geschiedenis te vertellen.³

Het bovenstaande fragment uit de historische driedelige serie Unsere Mütter, Unsere Väter toont echter aan dat er ook een impressie van geschiedenis gegeven kan worden met emoties, onuitgesproken gevoelens, dramatiserende achtergrondmuziek en fictieve personages, omdat dit ervoor kan zorgen dat de kijker meegezogen wordt in een oorlogsverhaal. Natuurlijk moet er gepoogd worden om historische correctheid te bereiken, maar in het geval dat de film in de mogelijkheden van authenticiteit tekortschiet, betekent dit mijns inziens niet dat de film niet waardevol is voor het bieden van een historische ervaring van het verleden. In dit artikel zet ik uiteen op welke manier historische series met hun historische beleving waardevol kunnen zijn voor het vertellen van geschiedenis. Hiervoor wordt de serie Unsere Mütter, Unsere Väter als leidraad gebruikt, omdat deze serie voor veel discussie heeft gezorgd die blijk gaf van een actieve omgang met het verleden; een historische beleving, bespreking en begrip dankzij een historische serie.

Trailer van Unsere Mütter, Unsere Väter onder zijn Engelse naam Generation War

De levendigheid van een historische beleving

Historische films en series zijn, om te beginnen, waardevol vanwege het feit dat ze door hun mogelijkheid tot identificatie het verleden toegankelijk maken en historische beleving vergroten. In de serie Unsere Mütter, Unsere Väter gaat het niet om boosaardige nazimonsters of geboren helden, maar om mensen met wie de kijker zich kan identificeren. De serie werd dan ook geprezen voor het feit dat het als eerste Duitse productie verbeeldt hoe gewone mensen tot daders muteren.⁴ Deze gewone jongeren zijn met hun plannen voor de toekomst en bekommeringen om vriendschap en liefde herkenbaar voor jongeren uit de huidige tijd. Het gaat niet om elitekinderen, bevelvoerders of oudere generaties, maar om jonge mensen die de oorlog voor hun kiezen kregen.⁵ Door de verbeelding van gewone mensen die gruweldaden plegen, zou de kijker, volgens de makers van de serie, gaan nadenken over hoe hij of zij zelf in zo’n situatie zou hebben gehandeld. Bewegend beeld kan zodoende niet alleen met landschappen, plaats en tijd, maar ook met geluiden en beelden dichter bij het echte leven komen en details tonen van gedachten, gevoelens, emoties en conflicten.⁶ Juist doordat film dichter bij het echte leven lijkt te komen, wordt een historische beleving gecreëerd die het publiek uitdaagt over het verleden in dialoog te gaan, volgens de Amerikaanse filmregisseur Ken Burns:

I think we’re [-writers of books and films-] seeking the same kind of communication with a broad audience to, some would say, rescue history from those who teach it and the scholars who only wish to talk to themselves about it, and to return history to kind of a broad dialogue⁷

Bovendien weet de geschiedfilosoof Hayden White het argument van veel traditionele historici, namelijk dat historische films en series minder tijd besteden aan reflectie, verificatie en debat en zodoende geen bijdrage kunnen leveren aan het historische discours, te ontkrachten.⁸ Men moet immers in het achterhoofd houden dat zowel in geschreven geschiedenis als in het verleden in beeld altijd sprake is van interpretatie. Beide zijn een gevormde representatie van de realiteit en kunnen nooit alle aspecten van gebeurtenissen laten zien, maar slechts een selectie op basis van informatie die door historici getransformeerd worden naar feiten. White is voorstander van de historische beleving in films, want volgens hem gaat het er niet om dat de acteur niet lijkt op de echte historische actor. Het gaat juist om de historische betekenis vanuit een bepaalde actie, die gebeurde op een bepaald moment op een bepaalde plaats. Dit moet kenmerkend zijn voor de sociale condities op dat moment en op die plek.⁹

Daarbovenop komt nog dat de historische beleving en levendigheid van het verleden uit historische films en series niet wegneemt dat het geheel ondersteund kan worden door authentiek materiaal. Een mix van goederen, kleding en gebouwen en een representatie van waarden, relaties en kwesties uit een periode, die gevonden zijn in documenten uit het verleden kunnen immers nog steeds de geschiedenis reflecteren in bewegend beeld.¹⁰ Zo gold de swingmuziek van Teddy Stauffer uit het bovenstaande fragment destijds inderdaad als verboden, omdat die indruiste tegen de nationaalsocialistische leer, en was het Gestapo-hoofdkwartier inderdaad aan de Prinz-Allbrechtstrasse 8 gevestigd.¹¹ Tevens representeert de jolige sfeer het vertrouwen in de goede afloop van de Russische veldtocht, dat in juni 1941 nog onder het Duitse volk en de Duitse legerleiding heerste. Er was binnen de strijdkrachten weinig informatie bekend over het land waar ze heengingen, het terrein dat ze moesten trotseren, de richting die ze moesten bepalen en het klimaat waarmee ze van doen zouden krijgen. Drie miljoen Duitsers zouden in de morgen van 22 juni 1941 de strijd aangaan met de Russische verdediging zonder precies te weten wat ze te wachten stond.¹² Het zijn kloppende historische waarden gegoten in een historische beleving.

Bespreking en begrip

Naast toegankelijkheid en levendigheid weet de historische beleving uit historische films en series het verleden ook bespreekbaar te maken. Het verleden wordt onderdeel van de leefwereld van de kijker, waardoor het makkelijker wordt om de dialoog aan te gaan over dit thema. Ook Unsere Mütter, Unsere Väter werd geroemd om haar uitlokking tot het bespreken van de ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog. De inspiratie voor de serie Unsere Mütter, Unsere Väter kwam dan ook van de vader van Nico Hofmann, initiator van de serie, die op hoogbejaarde leeftijd zijn eigen ervaringen wilde delen met zijn zoon. Hij werd op zijn achttiende naar het Oostfront gestuurd en kwam als een gebroken pacifist terug, vastbesloten om anderen nooit iets op te dringen.¹³ Het idee voor deze driedelige oorlogsserie volgde hieruit. Kinderen en kleinkinderen zouden na het zien van de serie massaal op hun vaders, moeders en grootouders af moeten stappen om het zwijgen over de Tweede Wereldoorlog te doorbreken. De verhalen moesten bij het publiek een discussie doen losbarsten tussen verschillende generaties, die niet zozeer ging over het didactische aspect, maar vooral over de persoonlijke ervaringen en emoties van de Tweede Wereldoorlog om dit begrip over de geschiedenis te vergroten.¹⁴

Begrip van het verleden wordt echter niet alleen door deze bespreking van het verleden vergroot. Film is gewoonweg populair en heeft een groter draagvlak en reikwijdte om geschiedenis aan een breed publiek te verkopen. Ook deze historische serie toont met haar veelal lovende reacties en verschillende prijzen immers aan dat bewegend beeld succesvol is bij het brede publiek. De serie Unsere Mütter, Unsere Väter werd in maar liefst negentig landen verkocht en de finale werd gekeken door maar liefst 7,63 miljoen kijkers.¹⁹ Dit toont aan dat een populair medium juist ingang biedt tot het vertellen van geschiedenis aan een groot publiek. Begrip over het verleden via een historische beleving; identificatie, authentiek materiaal en discussie, komt samen door bewegend beeld zoals in een historische serie als Unsere Mütter, Unsere Väter.

Het verleden beleven, bespreken en begrijpen

Uit bovenstaande kernachtig omschreven argumenten blijkt, op basis van de serie Unsere Mütter, Unsere Väter, dat historische series met hun historische beleving wel degelijk waardevol kunnen zijn voor het vertellen van geschiedenis. Zij kunnen het verleden levendig en toegankelijk maken, het bespreken ervan uitlokken en het begrip erover vergroten door het aan een groot publiek te presenteren via een populair medium en het onderdeel uit te laten maken van huidige discussies.

~ Eline Kemps – Jonge Historici

De serie op DVD: Unsere Mütter, Unsere Väter
Boek: Duitsland, biografie van een natie

Noten bij dit artikel

Deze longread is afkomstig van Jonge Historici, een vrijwilligersstichting dat een podium biedt aan jong historisch talent. Lees hier de scriptie waar deze longread op is gebaseerd. Wil jij ook je scriptie publiceren bij Jonge Historici en een longread schrijven? Stuur dan nu je stuk op.

Zie ook www.jongehistorici.nl of volg Jonge Historici via
Facebook.com/jongehistorici en @JongeHistorici. Jonge Historici wordt op vrijwillige basis door jonge historici onderhouden en draait zonder subsidies. Wil jij hen helpen jonge historici een podium te blijven geven? Meld je dan nu aan als vriend