Abelardiseren: theoloog op non-actief

‘Abelardiseren’ is een vrij onbekend werkwoord dat in de negentiende eeuw uit de meeste Nederlandse en Franse woordenboeken is geschrapt. Eigenlijk is dat onterecht. De term heeft namelijk een bijzondere geschiedenis. Abelardiseren verwijst naar de beroemdste theoloog uit de twaalfde eeuw Pierre Abélard en betekent in alledaags Nederlands: iemand castreren of ontmannen.

Pierre Abélard (1079-1142) is een Franse theoloog en filosoof die beschouwd wordt als een van de invloedrijkste godgeleerden van de twaalfde eeuw. Als scholasticus gaat hij uit van logisch redeneren, via het maken van tegenstellingen. Deze kritische benadering gaat bij hem vooraf aan het geloof. Abélard gaat dus uit van de twijfel. Tevens vindt hij dat zonde alleen zonde is als de mens deze uit vrije wil begaat, een opvatting waarvoor de Katholieke Kerk hem in 1140 in de ban doet.

Bijlessen

In Abélards privéleven staat eveneens de vrije wil centraal, maar dan omgekeerd: wil vrije. In 1117 is Pierre docent dialectiek aan de kathedraalschool van Notre Dame in Parijs als hij door zijn huisgenoot, de kanunnik Flubert, gevraagd wordt om diens nichtje Héloïse bijles te geven.

Héloïse is een non in opleiding, 17 jaar jong, behoorlijk intelligent en een genot om naar te kijken. De 38-jarige Pierre heeft zijn ogen niet in zijn broekzak zitten.

Maar ook Abélards handen zitten niet in zijn broekzak: de theoretische en theologische lessen maken al snel plaats voor zeer praktisch gericht biologisch onderwijs.

Over deze Bijbellessen schrijft hij later in zijn autobiografie Historia Calimentatum (Geschiedenis van mijn mislukkingen):

Abélard is zo ontzettend verliefd dat zijn lessen als filosofiedocent eronder beginnen te lijden. Hij heeft geen tijd meer om zich op zijn werk te concentreren en de enige pennenvruchten uit die tijd zijn liefdesgedichten.

Not amused

Het roddelcircuit begint te lopen en de familieleden van Héloïse zijn not amused als ze achter de amoureuze uitspattingen van de studiegenoten komen. Oom Flubert, de kanunnik, knikkert Abélard linea recta het huis uit. Korte tijd later blijkt, tot overmaat van ramp, dat Héloïse zwanger is. Als Flubert op een avond afwezig is, dat hebben beide geliefden van tevoren bekokstooft, ‘ontvoert’ Abélard het meisje naar zijn zus. Daar kan ze dan rustig bevallen van een zoon, die de prachtige naam Astrolabe krijgt.

Even later keert Abélard met hangende pootjes terug bij Flubert en stelt hem voor om zijn verantwoordelijkheid als vader te nemen door met Héloïse te trouwen. Flubert stemt hier in toe en laat Héloïse tot die tijd bij zich inwonen. Volgens Abélard escaleert de situatie daarna snel: ook Flubert heeft losse handjes en slaat Héloïse met de nodige regelmaat, vooral omdat ze de familie te schande heeft gemaakt. Abélard besluit vervolgens om Héloïse te laten ‘ontsnappen’ naar een klooster in Argenteuil, vlakbij Parijs.

Fluberts wraak is keihard. Hij smeedt een complot en laat Abélard hardhandig castreren. Terwijl Abélard ’s nachts ligt te slapen en ongetwijfeld droomt over Héloíse, breekt een aantal mannen zijn huis binnen en, zo schrijft Abélard zelf, “sneden die delen van mijn lichaam eraf die de oorzaak waren van hun zorgen”. Daarna nemen de daders de benen, maar twee van hen worden gepakt, hun ogen uitgestoken en bestraft met dezelfde daad die zij zojuist gepleegd hebben: het derde been wordt verwijderd.

Non-actief

Pierre was seksueel dus op een non actief, maar is na zijn castratie voortaan gedwongen non-actief. Hij en Héloïse trekken zich terug in een klooster en zien elkaar niet meer in levenden lijve. Wel blijven ze elkaar regelmatig liefdesbrieven sturen, in prachtig amoureus jargon. Mediëvisten beschouwen deze correspondentie als de mooiste romantische literatuur uit de Middeleeuwen.

Niet als ‘seksuoloog’, maar wel als theoloog, filosoof en dichter speelt Abélard daarna nog het een en ander klaar. Hij schrijft enkele boeken, waarvan minstens twee boven de middelmaat uitsteken: Sic et non (Ja en neen, ‘non’ slaat nu een keer niet op Héloíse…), dat 158 theologische en filosofische vraagstellingen met voors en tegens behandelt. Ook fraai is Abélards autobiografie Historia calamitatum. Dit laatste boek vormt een belangrijke bron over de affaire met Héloïse.

De Balzac

Abélard en Héloïse komen pas na hun dood weer in elkaars lichamelijke nabijheid. Beiden worden ter aarde besteld op de begraafplaats Père-Lachaise in Parijs. Op dit grootste kerkhof van Parijs komen later tal van andere beroemdheden te liggen, onder wie schrijver Honoré de Balzac (what’s in a name…) in 1850, zijn collega Oscar Wilde (what’s in a name…) in 1900, chansonnière Édith Piaf (1963), politicus Édouard Daladier (1970), historicus Fernand Braudel (1985), socioloog Pierre Bourdieu (2002) en de Nederlandse schilder Karel Appel (2006).

Bronnen ▼