Het Algoritmisch Historisch Museum (AHM) debuteerde in oktober op de Dutch Design Week in Eindhoven, en is in november te zien in de Bibliotheek Utrecht. Het eerste deel van de naam schrikt historisch geïnteresseerden wellicht af, omdat ze niet precies weten wat algoritmes zijn en wat ze er mee moeten. De expositie is echter voor iedereen de moeite waard en bovendien vernieuwend voor historici.
Uitgangspunt is de gedachte: hoe zouden algoritmes, als ze toen al bestonden, in vroeger eeuwen zijn toegepast? Tegenwoordig bepalen algoritmes — slimme berekeningen op grote hoeveelheden data — wat we te zien krijgen op Facebook, en laten al de eerste auto’s zelfstandig rijden. In de toekomst nemen ze misschien de rol van artsen of rechters over. Medialab SETUP wil met het AHM laten zien dat algoritmes niet waardenvrij zijn, maar de heersende orde kopiëren doordat ze met bestaande gegevens worden gevoed.
Curatoren Casper de Jong en Ellen Bijsterbosch zijn erin geslaagd dit abstracte onderwerp concreet te maken in een fictief museum met deels verzonnen geschiedenissen, oftewel ‘historiografische metafictie’. Ze kozen drie thema’s uit de drie voorbije eeuwen, niet toevallig onderwerpen waar we tegenwoordig heel anders over denken dan destijds: slavenhandel, vrouwenrechten en seksuele moraal.
Slavernij, stemwaarde en Rekenbezegelaar
Hoe zouden algoritmes in de achttiende eeuw zijn gebruikt om een optimaal regime op slavenschepen te bepalen? Hierbij dient een echt geschrift van de Vlissingse arts David Henri Gallandat uit 1769 als uitgangspunt. Hij schreef dat men de slaven af en toe moest laten dansen en dat het aanbevelenswaardig was
“…een trommel en andere speeltuigen aan boord te hebben, om ze daartoe aan te zetten en op te wekken, wijl die lichaamsoeffeninge, waar op zij zeer verzot zijn, hun niet alleen een bijzonder vermaak verschaft, maar ook grotelijks tot dezelver welstand en gezondheid bevorderlijk is.”
Op basis hiervan bedacht een wiskundige een draagbare ‘gadget’ — dat lijkt op een maritiem instrument uit die tijd — waarop de optimale tijden af te lezen waren, om zo de opbrengst te maximaliseren.
Nederland kent pas sinds 1920 vrouwenkiesrecht, maar in 1891 vond in Appingedam al een pilot plaats — zo wordt de bezoeker voorgehouden — waarbij alle mannen en vrouwen mochten stemmen op basis van een algoritmisch bepaalde ‘stemwaarde’, een variant op het censuskiesrecht. Een arts kreeg bijvoorbeeld een stemwaarde 5, een dagloner 1. Ook een werkster had enige stemwaarde, en huisvrouwen, zij het via een omweg: als ‘kostganger’! Ook hierbij wordt een echt citaat gebruikt, van de vrouwenrechtenstrijdster Wilhelmina Drucker.
Rond het thema seksuele moraal in de jaren vijftig presenteert de expositie de met ponskaarten gevoede Rekenbezegelaar, een dating-app avant la lettre waarmee verzuilde katholieken hun ideale huwelijkspartner konden vinden, wat tot een op de komma een becijferbare toename van de vruchtbaarheid zou hebben geleid. Bezoekers kunnen zelf op een archaïsch ogend apparaat hun parameters invoeren zoals: beroep van vader, aantal gemiste missen per jaar, fijnste gezang. Uiteraard ontbreken de voorkeuren die we tegenwoordig veel belangrijker vinden.
Feit en fictie
Hoewel veel is verzonnen, zijn de historische achtergrond en het beginpunt altijd reëel en zijn de samenstellers bij de fictieve uitwerking zorgvuldig te werk gegaan: met inlevingsvermogen en zonder onnodige anachronismen. “Om iets te kunnen verzinnen moet je er eerst veel van af weten,” vertelde Ellen Bijsterbosch bij de opening in Utrecht. Ook de betrokken ontwerpers en illustratoren zijn erin geslaagd om redelijk overtuigende ‘historische’ objecten en documenten te creëren. Soms is de kracht van suggestie voldoende: bij de Rekenbezegelaar worden authentieke filmbeelden getoond van een (ander) vroeg computersysteem.
Zo kan er een historische versie van fake news ontstaan. Zoals op internet ironie vaak niet wordt begrepen, zijn tentoonstellingsbezoekers misschien niet in staat fictie te herkennen, zelfs als het er bij staat. SETUP is geen historische instelling en kan zich deze risico’s veroorloven. Als een echt historisch museum deze aanpak wil toepassen zullen er meer waarborgen en disclaimers moeten worden ingebouwd. Als dat lukt heeft men met deze ‘wat als’-aanpak een nieuw middel in handen dat heden en verleden met elkaar verbindt.
Tot eind november in de Bibliotheek Utrecht en daarna wellicht elders in het land, zie www.setup.nl
