Anna Maria van Schurman – De eerste vrouw aan de universiteit

De Nederlandse humaniste, theologe en dichteres Anna Maria van Schurman werd in 1636 als eerste vrouwelijke studente in Nederland toegelaten aan de universiteit. Mogelijk was ze zelfs de eerste vrouw in Europa die onderwijs mocht volgen bij een universitaire instelling. Wie was deze Anna Maria van Schurman? Een beknopte biografie.

Soms wordt beweerd dat de Nederlandse arts en feministe Aletta Jacobs de eerste vrouwelijke studente van Nederland is, maar dat is dus niet waar. Jacobs was wel de eerste vrouw die (in 1870) als toehoorster officieel werd toegelaten aan een hbs die tot die tijd alleen voor mannen toegankelijk was en ze was de eerste die een universitaire studie afrondde.

Ruim twee eeuwen eeuwen voor Jacobs bezocht Anna Maria van Schurman al de Universiteit van Utrecht. Voor die tijd was dat zeer bijzonder. Universitair onderwijs was voorbehouden aan mannen en vrouwen die het Latijn beheersten waren zeer zeldzaam. Anna Maria van Schurman kon prima uit de voeten met Latijn doordat haar vader haar dat al op jonge leeftijd geleerd had. Ze was sowieso erg goed in talen. Ze beheerste in haar latere leven maar liefst veertien talen, waaronder het Ethiopisch.

Van Schurman mocht als vrouw niet teveel opvallen aan de universiteit. Ze moest apart zitten van de anderen, achter een gordijn in een nis, zodat de mannelijke studenten haar niet zagen. Dat ze werd toegelaten tot de universiteit was mede te danken aan de Utrechtse hoogleraar Gisbertus Voetius.

Een goede opvoeding

Anna Maria van Schurman werd op 5 november 1607 geboren in Keulen, als dochter van het calvinistische echtpaar Frederik van Schurman en Eva von Harff de Dreiborn. Haar familie was Antwerpen ontvlucht vanwege het bewind van de Hertog van Alva. In 1615 verhuisde het gezin vanuit Keulen naar Utrecht. Anna Maria zou daar het grootste deel van haar leven blijven wonen. Later schreef ze in dankbaarheid over de goede opvoeding die ze genoot. Mede dankzij een “voortreffelijke huismeester” kon ze op driejarige leeftijd bijvoorbeeld al Duits lezen en delen van de catechismus uit het hoofd opzeggen.

Anna Maria bleek inderdaad zeer intelligent. Ze tekende graag en bekwaamde zich ook in het papierknippen en schrijven van gedichten. Haar vader besloot haar zelf te onderwijzen. Hij leerde haar verschillende talen (naast Latijn ook Grieks). Al snel bleek dat Van Schurman ook veel aanleg had voor de kunsten. Zo maakte ze als eerste in Nederland bijvoorbeeld pastelportretten en bekwaamde ze zichzelf in de graveerkunst en kalligrafie.

Na de dood van haar vader zorgde haar broer Johan Godschalk ervoor dat ze zich kon blijven ontwikkelen op het gebied van de letterkunde en theologie.

De Nederlandse Minerva

De intelligentie van Anna Maria van Schurman begon al snel op te vallen. Volgens de Utrechtse oudheidkundige en humanist Aernout van Buchel stond ze in de Nederlanden bekend als ‘virginum eruditarum decus’ (het juweel van de geleerde vrouw). Van Schurman correspondeerde met verschillende grootheden, waaronder de geleerde Daniël Heinsius en de dichters Jacob Cats en Constantijn Huygens. In binnen- en buitenland werd Van Schurman geroemd om haar intelligentie en eruditie. De loftuitingen waren niet van de lucht. De Ster van Utrecht, De Nederlandse Minerva, De Tiende Muze: enkele voorbeelden van bijnamen die men voor de geleerde dame uit Utrecht verzon.

Vrouwen en de wetenschap

In haar correspondentie met theoloog André Rivet stelde Van Schurman dat ook vrouwen aanleg voor wetenschap en literatuur hadden. In 1638 publiceerde ze een Latijnse verhandeling waarin ze die stelling nader toelichtte: Dissertatio de ingenii muliebris ad doctrinma et meliores litteras aptitudine (een verhandeling over de geschiktheid van de vrouwelijke geest voor de wetenschap en de letteren). Anna Maria van Schurman vond dat de wetenschap vooral gericht moest zijn op een beter begrip van de bijbel en op de godgeleerdheid. In haar verhandeling schreef ze onder meer dat…

‘…vrouwen [die] door vrije tijd en andere hulpmiddelen bij uitstek toegerust zijn om wetenschap te beoefenen’.

Voor de Utrechtse hoogleraar en theoloog Gisbertus Voetius was de verhandeling aanleiding om Van Schurman als toehoorder toe te laten bij zijn colleges. De twee kenden elkaar goed omdat ze vlakbij elkaar woonden. Korte tijd later begon Van Schurman ook colleges letteren en geneeskunde te volgen. Ook nu vanachter een gordijn, afgeschermd van haar mannelijke medestudenten. De verhandeling van Van Schurman werd uitgeven en verspreidde zich over verschillende Europese onderwijsinstellingen, waardoor de Nederlandse ook internationaal steeds meer naam maakte.

In 1636 schreef Van Schurman op verzoek van Voetius een Latijnse lofzang op de Utrechtse Hogeschool. Ze liet zich als gevraagd lovend uit over de jonge universiteit maar wees ook kritisch op de in haar ogen onterechte uitsluiting van vrouwen.

Anna Maria van Schurman en de Labadisten

Anna Maria van Schurman bleef bewust ongehuwd, zodat ze zich volop aan de wetenschap en de kunsten kon blijven wijden. In de jaren zestig kwam ze in contact met Jean de Labadie, een voormalige katholieke priester uit Frankrijk die als gereformeerd predikant naar de Nederlanden was gekomen. Van Schurman was zeer gefascineerd door de leer van De Labadie, die streefde naar een zuivere kerk van alleen ware gelovigen. Toen de Fransman zich losmaakte van de gereformeerde kerk, sloot ze zich als een van de eersten aan bij diens eigen beweging, die bekend kwam te staan als de sekte der labadisten. Vanuit de gereformeerde kerk werd een dringend beroep op Anna Maria van Schurman gedaan om terug te keren naar de kerk. Tevergeefs. De Utrechtse trok met de labadisten mee naar Duitsland en later naar het Friese Wieuwerd. Daar overleed ze in mei 1678 op zeventigjarige leeftijd.

Franeker

In museum Martena in Franeker is een zaal naar de beroemde Nederlandse wetenschapster vernoemd: de Anna Maria van Schurmanzaal. Hier zijn kunstwerken van haar hand te zien en verschillende voorwerpen uit haar leven. In Franeker is ook de
Anna Maria van Schurmansingel te vinden en de Anna Maria van Schurman-school. Utrecht heeft een Anna Maria van Schurmanstraat.

Boek: 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis

Anna Maria van Schurman en het ontstaan van de Universiteit

Bronnen ▼