De bevrijding van Antwerpen: tussen vreugde en verdriet

Als op 4 september 1944 Antwerpen wordt bevrijd, is in eerste instantie de vreugde groot. Ook in Nederland verwacht men nu spoedig te worden bevrijd. Maar waar de Nederlandse vrijheid nog even op zich zal laten wachten, krijgt Antwerpen een heuse ‘blitz’ voor zijn kiezen.

Als de Britse 11e Pantserdivisie in de ochtend van 4 september over de Rijksweg oprukt naar Antwerpen wordt ze bij een cafeetje in Boom staande gehouden door een Belg. De man overtuigt een van de officieren er van dat de bruggen waarnaar zij op weg zijn, niet veilig zijn. Hij kent echter een klein bruggetje dat nauwelijks door Duitsers wordt verdedigd. Verzetsman Robert Vekemans, weet zo de Britse tanks ongeschonden Antwerpen binnen te loodsen. Na enkele schermutselingen trekt het Duitse leger zich grotendeels terug.

De stad is bevrijd. Maar aan de haven hebben de geallieerden nog niets. De Duitsers bezetten namelijk nog het Nederlandse deel van de Schelde. En zoals generaal Dwight D. Eisenhower het zegt: ‘zonder Antwerpen, geen Berlijn’. Daarom begint op 2 oktober de 2e Canadese infanteriedivisie vanuit Antwerpen een aanval om de Scheldemonding te openen voor de geallieerde scheepvaart. Tot 8 november wordt door het 1e Canadese leger, aangevuld met onder andere Britse, Nederlandse en Belgische eenheden, een bittere strijd geleverd die de geschiedenis ingaat als de slag om de Schelde.

Vergeldingswapens

Voor Antwerpen begint de strijd pas goed ná de bevrijding. De Duitsers proberen uit alle macht te voorkomen dat de haven in gebruik kan worden genomen door de geallieerden. Ze besluiten Antwerpen te bestoken met nieuwe wapens, de zogenaamde Vergeltungswaffen 1 en 2. Ze heten “vergeldingswapens” omdat ze zijn bedoeld om de Britten mee “terug te pakken”, als vergelding voor de bombardementen op Duitse steden.

De V1 is een soort vliegende bom van 8,5 meter lang met bijna 1.000 kilo explosief aan boord. De V1 moet worden gelanceerd vanaf een vaste lanceerbaan. De V2 is een echte ballistische raket van 13 meter hoog die vanaf een mobiele lanceerinstallatie alle kanten op kan worden afgeschoten. Het laatste wapen is ontwikkeld door baron Wernher von Braun en wordt onder zware, vaak dodelijke omstandigheden gefabriceerd met inzet van dwangarbeiders.

Inslagen

Op vrijdag 13 oktober 1944 slaat de eerste V2 in op Antwerpen. Waar je een V1 met een snelheid van 600 km per uur aan hoort komen vliegen met zijn kenmerkende pruttelgeluid, komt de supersonische V2 als een donderslag bij heldere hemel. De bewoners van een huizenblok aan de Schildersstraat, vlakbij het Museum voor Schone Kunsten, zullen niet hebben geweten wat hen is overkomen. Het woonblok wordt geheel vernietigd door de inslag en 32 burgers laten daarbij het leven. Het is het begin van een spannende periode in de geschiedenis van de oude havenstad en de omliggende districten.

Op 26 oktober slaat de eerste V1 in, vlak achter de Zoo. Opnieuw vallen er 32 dodelijke slachtoffers. De V1’s die Antwerpen treffen, worden veelal vanuit bezet Nederland gelanceerd. Rond Nijverdal en het Gelderse Laren worden V1-lanceerbanen gebouwd die op Antwerpen zijn gericht. Er worden tevens mobiele V2-lanceerinstallaties geplaatst. Vanuit het Friese Rijsterbos in Gaasterland worden ook V2’s op Antwerpen afgevuurd. Veel van die V-wapens zijn onbetrouwbaar en storten neer in Nederland, lang voor zij hun doel in Antwerpen (of Londen) halen.

Veruit de meeste slachtoffers vallen als op 16 december 1944 een V2 de overvolle Cinema Rex aan de Keyserlei treft. Terwijl burgers en militairen genieten van de film Buffalo Bill, vliegt de raket vanuit Hellendoorn richting de stad. De V1 en V2 zijn geen precisiewapens. Ze kunnen alleen grofweg worden gericht op hun doel. Als de stofwolken rond de bioscoop zijn opgetrokken liggen er 567 doden en 291 gewonden in het puin. In totaal zullen er meer dan 4.200 doden en bijna 7.000 gewonden vallen tussen de bevrijding en maart 1945.

Antwerp X

Dat aantal had hoger kunnen liggen als brigade-generaal Clare H. Armstrong van de 50th U.S. Anti-Aircraft Artillery (AAA) Brigade niet in Antwerpen arriveert met een gloednieuw radarsysteem en luchtdoelgeschut. De brigade, ook ‘Antwerp X’ genoemd, vestigt zijn hoofdkwartier aan de Rubenslei en weet op den duur meer dan 90 procent van de V1-bommen uit de lucht te schieten voor ze doel treffen. Het levert de Amerikaanse generaal de eretitel ‘Redder van Antwerpen’ op en een naar hem vernoemde straat.

Als de geallieerden op 6 november 1944 de slag om de Schelde hebben gewonnen, zijn beide oevers van de Westerschelde in hun handen. Na het opruimen van zeemijnen en andere obstakels kan dan eindelijk op 28 november het eerste vrachtschip, het ss Fort Cataraqui, de haven van Antwerpen binnenlopen.

Muurschildering

De V-inslagen spelen vandaag nog een belangrijke rol in de Antwerpse herdenking van de Tweede Wereldoorlog. Bij de V2-inslag van 28 oktober op de Bontemantelstraat vallen 71 doden en 81 gewonden. Op de plek van de verwoeste wijk ligt nu het Theaterplein met de Stadsschouwburg. Op een gevel in de Meistraat is een grote muurschildering te zien die de gebeurtenis herdenkt. Het is een tijdelijk kunstwerk van de Antwerpse kunstenaar Toon Van Ishoven dat de angst en terreur uitbeeld die de V-wapens teweeg hebben gebracht in de periode na de bevrijding, een periode tussen vreugde en verdriet.

Tweede Wereldoorlog in Antwerpen

Op termijn zal er in het Museum aan de Stroom (MAS) permanent aandacht komen voor Antwerpen in de Eerst en Tweede Wereldoorlog. Nu is er in het stadsarchief in de Felixloods tot en met 31 mei 2020 de expo ‘Vreugde & Verdriet Antwerpen bevrijd (1944-1945)’, een kleine, ingetogen tentoonstelling. In het Antwerps Bunkermuseum, ieder eerste weekend van de maand geopend (behalve in januari), wordt ook aandacht besteed aan de V-bombardementen. Verder worden er themawandelingen gegeven rond verschillende oorlogsthema’s.

Lees ook: De terreur van de V-bommen op België
…of: De V2-raket, de ballistische raket van de nazi’s