Caligula in Katwijk

Keizer Caligula had geen al te beste relatie met de Romeins Senaat. Een officier ruimde hem in 41 n.Chr. na een regering van nog geen vier jaar uit de weg. Die nacht vergaderden de senatoren over de mogelijkheid de republiek te herstellen maar ze liepen al achter de feiten aan. De lijfwacht had al een nieuwe betaalmeester gevonden in de persoon van Caligula’s oom Claudius. Het lijkt al met al een militaire coup te zijn geweest.

Nu Caligula weg was, kon het grote zwartmaken beginnen. De vermoorde keizer is daarom de geschiedenis in gegaan als monster, krankzinnige en sadist. Of hij dat ook feitelijk was? We kennen alleen de stemmen van zijn lasteraars. Vermoorde heersers hebben meestal het laatste woord niet. We weten niet hoe gek Caligula feitelijk was en een mooi voorbeeld is het incident in Katwijk waarover zijn biograaf Suetonius schrijft.

De situatie: Caligula is naar het noorden getrokken en heeft gevochten aan de Rijn. Volgens Suetonius een grote schertsvertoning maar de grafstenen in Mainz vertellen een ander verhaal, serieuzer. Ook lichtte Caligula twee legioenen, XV Primigenia en XXII Primigenia. Zoiets deden de Romeinen eigenlijk uitsluitend als ze op het punt stonden een provincie toe te voegen aan het wereldrijk. Caligula had veroveringsplannen, al waren die misschien niet in Germanië. Suetonius vertelt:

Ten slotte stelde hij zijn leger op de oever van de Oceaan in slagorde op, alsof hij de oorlog tot een definitief einde wilde brengen. Geschut en belegeringswerktuigen werden in stelling gebracht, zonder dat iemand wist of ook maar een idee had wat hij wilde gaan doen. Plotseling gaf hij bevel schelpen te verzamelen, die hij “krijgsbuit van de Oceaan, verschuldigd aan Capitool en Palatijn” noemde, en daarmee hun helmen en zakken te vullen. Als gedenkteken voor deze overwinning bouwde hij een zeer hoge toren, vanwaar af net als van de Vuurtoren van Alexandrië ’s nachts vuursignalen moesten worden gegeven om schepen de weg te wijzen. En nadat hij de soldaten een schenking van honderd denarii de man had beloofd, zei hij, alsof hij al zijn voorgangers in vrijgevigheid had overtroffen: “Ga blij, ga rijk hiervandaan.” (Suetonius, Caligula 46; vert. Daan den Hengst)

Vernederend bevel

Het verhaal speelt zich af bij de Rijnmonding, bij Katwijk aan Zee. Het bewijs daarvoor bestaat uit planken van wijnvaten uit ’s keizers privéwijngaard, gevonden in de forten langs de rivier. Een daarvan is momenteel te zien in de expositie over de Romeinen langs de Rijn in het Rijksmuseum van Oudheden. Daarnaast is er een erg late traditie over een ondiepte waar vissers hun netten openhaalden: de “toren van Kalla”. Misschien is dat de vuurtoren – al is er niet méér overeenkomst dan een halve naam en een gebouw. En we weten niet waar die ondiepte was, dichtbij of ver van Katwijk.

Hoe dat alles ook zij, het blijft verbijsterend dat een keizer zijn soldaten naar schelpen heeft laten zoeken op het Katwijkse strand. Wat zou er waar zijn van het verhaal? We weten niet goed waar het vandaan komt, al kan het zijn ontleend aan de Geschiedenis van de Germaanse Oorlogen, het helaas verloren standaardwerk van Plinius de Oudere, die enkele jaren later in het Rijnland was en ooggetuigen heeft kunnen spreken.

Aannemend – aannemend! – dat de anekdote betrouwbaar is, is er misschien – misschien! – een verband met de traditie dat Caligula Britannië wilde veroveren. Die traditie is geloofwaardig. De forten langs de Rijn beschermden de aanvoerlijnen en Claudius voerde die operatie alsnog uit. Als – als! – dit inderdaad Caligula’s plan was, is denkbaar dat zijn soldaten niet verder wilden toen ze de Noordzee zagen en dat de keizer ze bij wijze van straf een vernederend bevel gaf.

U merkt: ik neem dingen aan, ik speculeer over verbanden en ik voeg er nog een hypothese aan toe. Er is zo wel iets rationeels van het verhaal te maken, en we hoeven niet aan te nemen dat Caligula krankzinnig was. Bewezen is het echter allerminst.

Boek: Keizers van Rome – Suetonius