Cultuurstelsel in Nederlands-Indië (vanaf 1830)

In een poging de opbrengsten uit de koloniën te optimaliseren, voerde Nederland in 1830 het Cultuurstelsel in. Landbouwers in Nederlands-Indië, met name op Java, moesten vanaf dat moment een vijfde van hun land beplanten met vooraf vastgestelde producten. De opbrengst ging vervolgens naar het gouvernement. Voor Nederland was dit Cultuurstelsel zeer lucratief.

Het belastingsysteem werd ontworpen door Johannes van den Bosch, de toenmalige gouverneur-generaal van Nederlands-Indië die in Nederland vooral bekend is dankzij de door hem opgerichte Maatschappij van Weldadigheid. Zijn Cultuurstelsel verving het zogenaamde Landrentestelsel, dat begin negentiende eeuw was ingevoerd door de Britse voorganger van Johannes van den Bosch: Thomas Stamford Raffles.

Landrentestelsel

Het landrentestelsel ging uit van het idee dat de kolonisator eigenaar was van alle grond in de kolonie. Land werd verhuurd aan onder meer boeren, maar die moesten dan wel “landrente” (grondbelasting) betalen. Dit hield in dat men een vooraf vastgesteld deel (de helft, twee vijfde of een derde) van de verbouwde landbouwproducten moest afstaan, óf een vergelijkbare geldsom moest afdragen. Raffles voerde het systeem in als vervanging van het oude VOC-exploitatiesysteem. Zijn systeem werkte niet vlekkeloos. Zo waren er bijvoorbeeld problemen met het innen van gelden en creëerde het systeem meer en meer een geldeconomie, terwijl juist vooral behoefte was aan de export van goederen.

Invoering Cultuurstelsel

Om de opbrengsten uit de kolonie te optimaliseren ontwikkelde Johannes van den Bosch, aangesteld om de bijna failliete kolonie weer winstgevend te maken, een nieuw stelsel. Extra inkomsten waren hard nodig. De kolonie stond er in 1830, onder meer vanwege de Java-oorlog, financieel slecht voor en het oude landrentestelsel bracht naar de mening van de gouverneur onvoldoende op. Net als Raffles ging Van den Bosch uit van het principe dat het koloniale regiment eigenaar was van alle grond en daarom pacht mocht innen van de grondgebruikers.

In het oude systeem betaalden veel boeren de hen opgelegde verplichting in geld. Van den Bosch zag echter liever dat de boerenbevolking landbouwproducten leverde die geschikt waren voor de export. Die producten konden dan immers tegen hoge bedragen weer doorverkocht worden. Met de invoering van het Cultuurstelsel verplichtte de gouverneur de inheemse bevolking daarom om – bij wijze van pacht – twintig procent van de grond te gebruiken voor onder meer het verbouwen van koffie, indigo, thee en suiker. Deze producten moesten geleverd worden aan het gouvernement. Historicus Wim van den Doel schreef hierover in zijn Zo ver de wereld strekt:

“Van den Bosch veronderstelde dat een dergelijk stelsel uiteindelijk ook gunstig zou zijn voor de welvaart van de Javaanse bevolking. De boeren kregen namelijk voor de geleverde producten een vergoeding (het ‘plantloon’), terwijl ze bij een eventuele misoogst niets aan het gouvernement hoefden te betalen.”

Wie geen grond bezat om de gewenste producten op te verbouwen, werd verplicht om maximaal 66 dagen per jaar voor het gouvernement te werken.

Van den Bosch probeerde zoveel mogelijk te controleren welke winstgevende producten precies verbouwd werden. Voor zijn aantreden werd in de kolonie niet veel suiker verbouwd. Daar bracht hij verandering in. De gouverneur liet na invoering van het Cultuurstelsel rijstvelden geschikt maken voor het verbouwen van suikerriet. Voor de Javaanse bevolking pakte dit slecht uit. De verbouw van suiker was namelijk zeer arbeidsintensief en men kreeg maar een geringe vergoeding. Ook zorgde het systeem ervoor dat de rijstteelt in het gedrang kwam. Dit leidde er toe dat de bevolking op verschillende plekken in opstand kwam en rietvelden in brand werden gestoken.

Voor de uitvoering van het Cultuurstelsel leunde Van den Bosch sterk op regenten, die lokaal moesten zorgen voor naleving. Om de regenten aan het gouvernement te binden werden deze voortaan deels in natura betaald. Regenten ontvingen bijvoorbeeld rijstgronden. Daarnaast werd hun ambt erfelijk gemaakt, wat de regenten veel financiële zekerheid bood.

Lucratief

Voor Nederland pakte het nieuwe stelsel zeer gunstig uit. Nadat de boeren hun producten hadden geleverd, zorgde de Nederlandse Handel Maatschappij (NHM) voor vervoer en verkoop. De winst – het zogenaamde Batig Slot – belandde vervolgens in de Nederlandse schatkist. Van den Doel:

“Terwijl de kennis over tropische landbouwmethoden en de Javaanse samenleving en economie relatief gering was, hield Nederland in 1834 al bijna 6 miljoen gulden over aan de exploitatie van Java, een overschot dat zou oplopen tot 45 miljoen gulden in 1857.”

Vanuit het buitenland werd met enige jaloezie naar het Nederlandse succes gekeken. De Belgische kroonprins Leopold was zo geïntrigeerd dat hij op zoek ging naar een gebied dat hij zelf kon koloniseren. Dit werd uiteindelijk Congo, waar hij een waar schrikbewind vestigde.

Protest en afschaffing

Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw waren er echter steeds vaker protesten te horen. Corrupte Nederlandse en inheemse ambtenaren zouden de bevolking uitknijpen en daarnaast vonden veel Nederlanders dat Indië moest worden opengesteld voor particuliere ondernemers. Invloed op de publieke opinie had ook Multatuli’s roman Max Havelaar, waarin de bestuurlijke misstanden in de kolonie werden bekritiseerd. Volgens Multatuli ondernam het Nederlandse bestuur niets om uitbuiting van de inheemse bevolking te voorkomen. Dat kan zo niet langer…

Steeds meer mensen gingen pleiten voor afschaffing van het Cultuurstelsel. In 1870 werden uiteindelijk de Agrarische Wet en de Suikerwet ingevoerd. Deze wetten maakten het voor particuliere bedrijven mogelijk zich in Indië vestigen. Hierna nam de verplichte suikeraanplant geleidelijk af en in 1891 was deze geheel overgenomen door zogenaamde vrije ondernemers. Het Cultuurstelsel hield daarmee op te bestaan.

Overzicht van Boeken over Nederlands-Indië en Indonesië
Boek: Zo ver de wereld strekt

Bronnen ▼