Hoe was het om op te groeien als kind van een door de wol geverfde NSB’er? Daar kom je achter als je het indrukwekkende boek De nazi-leerling (Uitgeverij Atlas Contact, 2017) van journalist Mischa Cohen leest. Hij beschrijft het levensverhaal van Dick Woudenberg (1928), die door hersenspoeling van zijn NSB-familie opgroeide tot een overtuigde nazi.
Historiografie NSB-kinderen
De thematiek die Mischa Cohen aansnijdt, staat sinds ruim een decennium midden in de historiografische belangstelling. Hoe het de kinderen van NSB’ers verging, was het laatste taboe over de Tweede Wereldoorlog dat nog opgeruimd moest worden. Verscheidene boeken over dit thema verschenen, zoals Bas Kromhout, Fout geboren. Het verhaal van kinderen van foute ouders (2004), Ismee Tames, Besmette jeugd: de kinderen van NSB’ers na de oorlog (2009), Jannie Boerema, De kinderen van de NSB (2010) en Chris van der Heijden, Kinderen van foute ouders: hun verhaal (2014).
Nationaalsocialisme: gezond versus gedegenereerd
Dick Woudenberg werd na de oorlog woordvoerder van kinderen van collaborateurs, die leden onder het stigma van landverraad. En zocht over dit thema vaak de publiciteit op. Met als doel: naast begrip kweken voor NSB-kinderen, waarschuwen voor het gedachtegoed van het nationaalsocialisme.
Cohen neemt ons mee in de levensgeschiedenis van Dick Woudenberg, geboren in 1928. Van jongs af aan groeide Dick op in een milieu opgroeide waarin hij – in de jaren 1933-1945 – steeds verder in de greep van het nationaalsocialisme terechtkwam. Via zijn vader Jan Woudenberg en via de leraren bij wie hij op school zat. Cohen:
“Hij [Dick] had zijn opleiding zelf weleens vergeleken met een infuus, waardoor het gif druppel voor druppel in zijn bloed terecht was gekomen. Hij leerde de wereld onder te verdelen in superieur en inferieur: Arisch en Joods, nationalistisch tegenover kosmopolitisch, gezond versus gedegenereerd. Wat hem betreft was die manier van denken allang vervangen door Schillers ‘alle Menschen werden Brüder’, of liever nog: ‘sind Brüder’. Maar het superioriteitsdenken stak ook in de eenentwintigste eeuw de kop weer op en was nog altijd gevaarlijk. Daar wilde hij tegen waarschuwen.” (12)
De inzichten van nazi-leerling Dick Woudenberg
Familie Woudenberg
De familie Woudenberg groeide op in Amsterdam. Vader Jan was in 1891 midden in de Jodenwijk geboren, in een protestants gezin dat zich had afgescheiden van de Gereformeerde Kerken en zich aangesloten had bij een sekte, de Hersteld Apostolische Gemeente, waarin lekenpredikers voorgingen.
Na de Spoorwegstaking van 1903 werd Jan atheïstisch. Hij sloot zich aan bij het socialisme van Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Vader Jan werkte als boekhouder in de vishandel en bezocht daarom ook regelmatig Duitsland, waar hij in aanraking kwam met het gedachtegoed van Adolf Hitler (1889-1945) en diens opkomende NSDAP. Omdat het communisme in de Sovjet-Unie door het optreden van Jozef Stalin (1878-1953) inmiddels al een slechte naam had gekregen, maakte Jan Woudenberg een ruk naar rechts.
Cohen:
“Invloed had een massademonstratie in Keulen, waarbij hij Hitler in de verte zag spreken. Hij was niet zozeer getroffen dor de tekst van de toespraak of door het massale marcheren, maar vooral door de bijna religieuze extase van de duizendkoppige menigte. Hitler begreep de Duitse volksziel, schreef Jan, die in zichzelf ook een ‘aanleg tot dwepen’ zag, na de oorlog in een brief aan Dick. ‘Hij tokkelde met pathos op de snaren van een nog altijd in zorg en angst levend, vertwijfeld volk.'” (37,38)
In IJmuiden, waar Jan Woudenberg, zijn vrouw en kinderen woonde, werd Jan beginjaren 1930 kringleider van de NSB. Hij onderhield contacten met NSB-leiders als Anton Mussert (1894-1946) en Meinoud Rost van Tonningen (1894-1945). Dat Woudenberg hoog in de hiërarchie stond, blijkt ook wel uit het feit dat hij in juli 1941 door SS-er Hanns Rauter (1895-1949) als geschenk een pistool kreeg overhandigd van SS-leider Heinrich Himmler (1900-1945).
NSB-scholing
Na de Duitse inval in Nederland groeide Dick Woudenberg op in een volkomen nationaalsocialistisch klimaat. Hij bezocht een nazi-kostschool in Schaarsbergen, waar alleen ‘Ariërs’ werden toegelaten. Cohen:
“De leraar sprak zijn leerlingen aan als onderdanen van Hitler en van de jongens werd dus ook diezelfde Germaanse trouw verwacht – trouw tot in de dood. Ze leerden niet lang daarna het lied ‘Wenn alle untreu werden, dann bleiben wir doch treu‘. (…) Dick kon niet vermoeden dat hijzelf in de lente van 1944 ergens diep in Duitsland trouw tot in de dood aan de Führer zou zweren.” (95)
Na de oorlog
Nog kort iets over de jaren na de Tweede Wereldoorlog. In het kader van de Bijzondere Rechtspleging moest Dicks vader in 1948 voorkomen. De eis was: de doodstraf. Uiteindelijk werd Jan Woudenberg veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf en het verlies van al zijn burgerrechten.
“Hij bleef zijn vader opzoeken in zijn verschillende gevangenissen: in Amsterdam, in Scheveningen, in Veenhuizen. Ze schreven elkaar ook brieven. Dick hoopte nog steeds op een antwoord op zijn eerder gestelde vragen. Hoe was het mogelijk dat zijn vader, toen steeds duidelijker werd waar zijn nationaalsocialistische idealen op uitliepen, nooit op zijn schreden was teruggekeerd of zelfs maar had getwijfeld? En daar ook achteraf geen berouw over toonde?” (225)
Boek: De nazi-leerling – Mischa Cohen
