De replica van VOC-schip de Batavia

In het kader van de Olympische Spelen die op het moment worden gehouden in Rio de Janeiro is het populair om in te haken op het gemeenschappelijk verleden van Nederland en Brazilië. Zo schreef de maritiem archeoloog Martijn Manders op de site van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een artikel over de scheepvaart tussen beide landen in de jaren 1630 en 1654. Mijn aandacht werd vooral gewekt door het gebruik van een foto van de replica van het VOC-retourschip de Batavia, dat sinds de tewaterlating in 1995 in Lelystad te bewonderen is. Eén ding moge duidelijk zijn. De originele Batavia, die in 1629 te pletter sloeg op de westkust van Australië, is nooit in Brazilië geweest, evenmin als de Lelystadse replica. Wel heeft deze replica ooit de Olympische Spelen bezocht, namelijk in 2000 in Sydney.

De droom van Willem Vos

Het plan om de onfortuinlijk vergane Batavia na te bouwen is ontsproten aan het brein van de scheepsbouwer Willem Vos. Deze bouwer van houten binnenschepen speelde al geruime tijd met de gedachte om een replica van een VOC-schip te bouwen. Geïnspireerd door de (nog steeds niet) gerealiseerde filmplannen van Paul Verhoeven over de ondergang van de Batavia besloot Vos te kiezen voor de herbouw van dit schip. Vos klopte bij verschillende gemeenten aan met het verzoek om het plan te omarmen. Uiteindelijk bood Lelystad hem gastvrijheid om zijn plan te realiseren, alhoewel de gemeente geen geld had om het plan ook financieel te ondersteunen. Daarop ging Vos met zijn getrouwen aan de slag en kocht hij in Denemarken enkele boomstammen die hij gebruikte voor de bouw van de kiel van het VOC-retourschip.

Op 4 oktober 1985 werd officieel met de bouw van de Batavia begonnen. Om zijn plannen te realiseren werd de bouw van het schip een scholingsproject waar werkloze jongeren bruikbare ervaring op konden doen voor de arbeidsmarkt. Na een bezoek van prins Claus in 1986 kwamen ook sponsoren over de brug, waaronder Nedlloyd, dat acht miljoen gulden beschikbaar stelde. Door het toestromen van de financiële middelen en de groeiende bezoekersaantallen die ook geld binnen brachten, slaagde Vos er met zijn team in de Batavia binnen tien jaar te voltooien. Op 7 april 1995 werd de Batavia door koningin Beatrix gedoopt, waarna het schip de trotse trekpleister werd van Sail Amsterdam.

Naar Sydney

Toen de voltooiing van het schip in zicht kwam werden er op de werf nieuwe plannen gemaakt. Op instigatie van de Lelystadse burgemeester Hans Gruyters besloot het bestuur van de Bataviawerf onder leiding van oud-minister Tjerk Westerterp na de Batavia te beginnen aan een nog groter project: de herbouw van De Zeven Provinciën van Michiel de Ruyter. Ook vatte het bestuur het plan op om de Batavia in 2000 naar Sydney te laten reizen, ter gelegenheid van de Olympische Spelen. De Australisch-Nederlandse Kamer van Koophandel was bereid de reis per dok naar Australië te financieren. In september 1999 begon de Batavia aan zijn Australische reis.

In Lelystad bleef de werf achter met een lege plek aan de kade. Het gevolg was dat de bezoekersaantallen dramatisch terugliepen. Tegelijkertijd wilde het ook niet meer vlotten met de bouw van De Zeven Provinciën. De gemotiveerde jongeren die tien jaar daarvoor met veel enthousiasme aan de Batavia hadden gewerkt, hadden plaatsgemaakt voor onbemiddelbare en ongemotiveerde werklozen. Een aantal leermeesters stapte op. ‘Wij zijn scheepsbouwers, geen sociaal werkers,’ merkten ze op. Ook de subsidies en de sponsorgelden waarop de werf jarenlang een beroep had kunnen doen, droogden op. Alleen dankzij een subsidie van de gemeente Lelystad en de provincie Flevoland werd de werf in leven gehouden. De bouw van de Zeven Provinciën werd stilgelegd en Willem Vos trok zich terug als bouwmeester van de Bataviawerf.

Ondertussen wilde het ook niet vlotten met de terugkeer van de Batavia. Nadat het schip had gefungeerd als boegbeeld tijdens de Olympische Spelen en had bewezen daadwerkelijk zeewaardig te zijn wilde het niet vlotten met de terugkeer naar Nederland. De Australisch-Nederlandse Kamer van Koophandel kon of wilde de kosten hiervoor niet op zich nemen. Omdat het schip een centrale rol speelde in de ontwikkeling van het Lelystadse kustgebied – in 2001 werd begonnen met de bouw van het koopjesdorp Batavia Stad – zag het Lelystadse gemeentebestuur zich voor geen andere keus gesteld dan om samen met de provincie Flevoland de kosten voor de terugreis te financieren. ‘We waren bang dat we de Batavia nooit meer terug zouden zien,’ aldus de verantwoordelijke wethouder. In juni 2001 keerde het schip, dat bijna twee jaar eerder onder grote belangstelling was vertrokken naar Australië, met stille trom terug aan de kade van Lelystad.

Nieuwe tegenslagen

Na 2001 verplaatste de publieke belangstelling rond de Lelystadse kust zich naar het nieuwe koopjesdorp Batavia Stad. Op de werf werd voortgewerkt aan De Zeven Provinciën, maar met de bouw wilde het niet vlotten. Op 13 oktober 2008 brak er brand uit op de werf, waarbij enkele gebouwen, waaronder de zeilmakerij, verloren gingen. De Batavia en het in aanbouw zijnde schip De Zeven Provinciën bleven gespaard. Wel gingen de zeilen van de Batavia verloren. Door gebrek aan financiën werd in 2014 besloten de bouw van het nieuwe schip definitief te staken en zich te concentreren op het conserveren van de Batavia.

Onder meer door de financiële problemen die begonnen met de reis van de Batavia naar Sydney is het de Bataviawerf niet gelukt om De Zeven Provinciën af te bouwen. Hierdoor is men er niet in geslaagd een replica van het vlaggenschip van Michiel de Ruyter in 2012 tijdens de Olympische Spelen in Londen de Thames op te laten varen. Toen twee jaar later de bioscoopfilm Michiel de Ruyter werd opgenomen moesten de filmmakers daarom noodgedwongen gebruik maken van de Batavia.

~ Mari Smits

Boek: De schipbreuk van de Batavia, 1629

Literatuur