De sigaar, de pisang of de sjaak zijn

De sigaar zijn of de sjaak zijn, het zijn vrij bekende uitdrukkingen. Wie ‘de sigaar is’ of ‘de sjaak’, is de klos en moet zijn gedrag bekopen met een represaille of straf. De uitdrukking kent talloze varianten, zoals de pisang (banaan) zijn, de pineut of de haas zijn. En denk ook aan de piele, de klos, de dupe, de lul, de pook of de zondebok zijn.

De sigaar zijn

In meerdere van bovengenoemde varianten slaat het zelfstandig naamwoord op het mannelijk lid. Een sigaar, pisang en pook lijken bij (althans een deel van de) mannen op hun lid. Zowel het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT, 1936) als de bekende taalkundige F.A. Stoett trekken die parallel. Stoett schreef in zijn Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden (1923-1925) over ‘de sigaar zijn’:

Deze jonge uitdrukking (eind negentiende, begin twintigste eeuw) staat op één lijn met de klos, de lul, de pik zijn, en sigaar is dan ook een schertsend-eufemistische benaming voor het mannelijk lid.”

‘De sigaar zijn’ dook volgens taalexpert Marc de Coster voor het eerst op als eufemisme voor penis in het toneelstuk De Jantjes van Herman Bouber uit 1922.

De pineut zijn

Pineut slaat ook op het mannelijk geslachtsdeel. Pineut zou volgens sommige verklaarders ontleend zijn aan het Franse le pine, een term die dan wel voor het vrouwelijk geslachtsdeel gebruikt wordt, maar vertaald moet worden als ‘pik’. De Franse uitdrukking ‘rentrer la pine sous le bras‘ duidt hierop en betekent letterlijk: ’terugkeren met de pik onder de arm’. Wat weer vrij vertaald kan worden als ‘met hangende klootjes thuiskomen’.

Een andere verklaring beroept zich op de Maleise taal, maar komt niet met een aannemelijke uitleg. Een laatste mogelijkheid, aldus De Coster, is dat ‘de pineut zijn’ ontleend is aan het Engelse peanut (pinda). Dit zou zo maar het geval kunnen zijn, maar is niet bewezen.

De sjaak zijn

Waar ‘de sjaak zijn’ – een recentere uitdrukking – vandaan komt, is niet precies bekend. Maar de theorieën die daarover de ronde doen, zijn interessant en vermakelijk. Het woord wordt al enkele decennia door jongeren gebruikt als bijnaam voor ‘lul’. ‘Hoe lang is jouw sjaak?’ betekent dan: ‘Hoe lang is jouw lul?’ Maar helemaal eenduidig is het niet, want in de jeugdtaal kan ‘sjaken’ ook roken betekenen. In die context betekent ‘de sjaak zijn’ dan feitelijk dat je ‘de sigaar bent’.

Een andere mogelijke herkomstverklaring is de Franse uitdrukking ‘faire le jacques‘ (de hansworst uithangen). Jacques is in het Frans de bijnaam van de Franse boer. In die zin zou het van toepassing kunnen zijn op een simpele ziel. De sjaak is dan dus de sukkel.

Verder wordt gewezen op de jongensnaam Jacques (vroeger in Nederland populair), of de latere Nederlandse variant Sjaak. Hieruit kan de uitdrukking zijn ontstaan. Als je Sjaak heette, was je vatbaar voor flauwe rijmpjes: “He sjaak, lelijke draak, met je trekhaak en je ongeschoren kaak, bonenstaak!” Je kon dus flink de sjaak zijn als je Sjaak heet…

Bij ‘sjaak’ kunnen we ook denken aan de bekende tv-serie Flodder. Sjakie was een knullige welzijnswerker van de gemeente, die nogal klungelig was en ongeluk leek aan te trekken. In de film Flodder in Amerika onderging Sjakie van Kooten – zoals hij voluit in de film heet – per ongeluk een geslachtsoperatie, waarmee de link met het mannelijk lid gelegd is. Sjakie had hoe dan ook altijd pech: niet voor niets spraken ma, Johnny en Kees Flodder hem regelmatig aan met: “Hé Sjakie, ouwe rukker.”

Een laatste mogelijkheid is een zekere Sjaak van Buren, die omstreeks 1920 voor de rechter verscheen. Toen de rechter met zware straffen kwam aanzetten, zou deze Sjaak van Buren tegen hem gereageerd hebben:

Edelachtbare, er is me geen drol aan gelegen.”

Van Buren bedoelde dat de strafmaat hem niets kon schelen. Het is niet bekend of de man ook echt werd veroordeeld. Maar als dat wel zo was, was hij flink de sjaak.

Meer Historische uitdrukkingen
Boek: De mooiste uitspraken van onze ouders en grootouders