De zuiveringszaak Willem Mengelberg

Willem Mengelberg (1871-1951) had als dirigent bijna 50 jaar leiding over het Concertgebouworkest. Hij was een nationale bekendheid en erg geliefd bij het grote publiek. Maar vanwege zijn welwillendheid jegens de Duitse bezetter verdween zijn populariteit als sneeuw voor de zon. In het boek Dossier Willem Mengelberg (Uitgeverij Boom, 2015) diept strafjurist Frederik Heemskerk de strafzaak en het proces tegen Mengelberg uit en beantwoordt hij vragen die eerder niet volledig beantwoord werden.

Populairste Nederlander

Willem Mengelberg, wiens ouders van Duitse komaf waren, werd in 1871 in Utrecht geboren. Op 24-jarige leeftijd kreeg hij de leiding over het Concertgebouworkest, dat hij in enkele decennia uitbouwde tot een van de beroemdste orkesten ter wereld. Zijn uitvoeringen van Bachs Mattheus Passion maakten hem wereldwijd beroemd. En ook zijn betekenis voor Nederland in de internationale muziekscène was groot:

“Hij is jarenlang de held die de eer van Nederland hooghoudt in een grote wereld (…) Hij onderhoudt nauwe contacten met moderne componisten als Richard Strauss, Gustav Mahler en Igor Stravinsky, en zorgt ervoor dat hun muziek een vaste plaats krijgt op het Amsterdamse repertoire.” (18)

In de jaren 1920 kwam Willem Mengelberg in een enquête van het veelgelezen tijdschrift Het leven uit de bus als de populairste Nederlander, gevolgd door de drenkelingenredder Dorus Rijkers. Ook internationaal maakte Mengelberg carrière: van 1921-1930 was hij vaste dirigent van wat tegenwoordig de New York Philharmonic Orchestra heet. Zijn optredens in Nederland bleven daarbij niet beperkt tot Amsterdam:

“Hij dirigeert regelmatig in Den Haag, Rotterdam, Arnhem en Utrecht; zelfs provincieplaatsen als Middelburg en Bussum delen in de glorie. Door de introductie van de goedkope volksconcerten, al in 1904, is ook de ‘gewone man’ vertrouwd geraakt met de combinatie klassieke muziek en Mengelberg. Sinds 1922 worden van zijn uitvoeringen ook plaatopnamen gemaakt en via radio-uitzendingen van de AVRO zijn de donderdagavondconcerten in de huiskamer te beluisteren. Het draagt allemaal bij aan zijn status van nationale figuur. In de jaren dertig worden die uitzendingen op glasplaten vastgelegd.” (26)

Luchtalarmsirenes tijdens ‘Alle Menschen werden Brüder’

Vanaf het midden van de jaren 1930 ontstond er in de media kritiek op Mengelberg, omdat hij met grote regelmaat optrad in nazi-Duitsland. Toen in mei 1940 de Tweede Wereldoorlog uitbrak, zat Mengelberg in Duitsland bij zijn ouders. Vanaf oktober 1940 werd Mengelberg opgedragen om de Joodse leden in zijn orkest, 16 personen, te ontslaan. Mengelberg protesteerde persoonlijk bij Arthur Seyss-Inquart en weet niet te voorkomen dat uiteindelijk alle Joodse orkestleden het veld moeten ruimen. Drie leden kwamen later om in de gaskamers.

Op 11 februari 1942 werd de Nederlandsche Kultuurraad ingesteld, die Nederland in cultureel en wetenschappelijk opzicht rijp moet maken voor het nationaalsocialistische gedachtegoed. Van de 23 leden die werden uitgenodigd om toe te treden, weigerden er vier, maar toch doen uiteindelijk 22 personen mee, onder wie Mengelberg. Historicus Lou de Jong typeerde deze deelnemers later als personen die ‘op zijn minst pro-Duits’ geweest waren.

Tijdens de oorlog dirigeerde Mengelberg veel in Duitsland en de Duitse satellietstaten. Zijn laatste oorlogsoptreden vond plaats in Parijs op 21 juni 1944, enkele weken na D-Day. Het was een gedenkwaardig concert, aldus Heemskerk:

“De geallieerden zijn op dat moment al begonnen met hun opmars door Frankrijk. De uitvoering wordt overstemd door luchtalarmsirenes. Maar Mengelberg blijft onverstoorbaar verder dirigeren totdat de laatste noot van het ‘Alle Menschen werden Brüder’ is verklonken. Het maakt grote indruk op de aanwezigen, meest Duitse militairen” (43,44)

Zuivering

Uiteindelijk legde, na de bevrijding, de Centrale Ereraad in 1947 een zesjarig dirigeerverbod op aan Willem Mengelberg vanwege zijn vermeende pro-Duitse houding. Heemskerk gaat uitvoerig in op het proces tegen Mengelberg: het hoger beroep van Mengelberg, de getuigenverhoren in mei 1947, de laatste zittingsdag en de uitspraak van de Centrale Ereraad op 20 oktober 1947.

Conclusies

De hele zaak-Mengelberg analyserend trekt Heemskerk de conclusie dat de Centrale Ereraad niet op alle punten recht heeft gedaan aan Mengelberg. Een probleem was bijvoorbeeld dat Mengelberg zelf niet aanwezig was bij de rechtszittingen:

“In grote strafzaken, waarin bijvoorbeeld sprake is van ernstige geweldsdelicten, wordt de verdachte door ene psycholoog en/of psychiater onderzocht en krijgt de rechter aan de hand van uitgebreide rapportages inzicht in diens persoonlijkheid. Van zo’n onderzoek was in een zuiveringszaak als deze natuurlijk geen sprake. Bovendien, en dat is een gevoeliger gemis, heeft Mengelberg niet zelf kunnen antwoorden op de vragen die de raadheren vast al voor hem hadden klaarliggen.” (166)

Boek: Dossier Willem Mengelberg

Bekijk dit boek bij: