Een scherf uit Heerlen

De Romeinse keizer Domitianus, aan wie het Rijksmuseum van Oudheden een expositie wijdt, is om verschillende redenen een interessante figuur. Eén reden is dat hij, door de scherpe toepassing van de zogeheten Fiscus Judaicus, een alleen door Joden te betalen belasting, de wegen van joden en christenen uit elkaar deed gaan. Wie de joodse belasting betaalde, beleed een erkende vorm van monotheïsme; wie monotheïst wilde zijn zonder te betalen, riep problemen op. De synagogen hadden redenen om zich te distantiëren van de volgelingen van Jezus. De rest is geschiedenis.

Een beschreven scherf

De bijgevoegde foto toont een kwitantie die documenteert dat iemand de Fiscus Judaicus heeft betaald. Ze is geschreven op een scherf, ofwel een ostrakon. Er zijn ruim zeventig van zulke kwitanties bekend, allemaal afkomstig uit het Egyptische Edfu en daterend uit de eerste en tweede eeuw.

Hier is de tekst (die niet in alle browsers goed leesbaar zal zijn).

Σαμβθίω ὁ καὶ Ἰησο Παπίου
Ἰουδ τελ ς Τραιανοῦ
τοῦ κυρίου δ ς Παχõ κθ

De drie doorgehaalde letters zijn niet goed leesbaar, maar we begrijpen de tekst en kunnen de vele afkortingen uitschrijven en wat interpunctie toevoegen.

Σαμβαθίων ὁ καὶ Ἰησοῦς Παπίου
Ἰουδαικοῦ τελέσματος. ς ἔτους Τραιανοῦ
τοῦ κυρίου δραχμὰς δ. Ἔτους ς Παχῶνος κθ

In vertaling:

Sambathion, ook bekend als Jezus, de zoon van Papios,
voor de Fiscus Judaicus. Jaar 6 van Trajanus
onze heer. 4 drachmen. Jaar 6, 29 Pachon.

Die laatste datum is om te rekenen naar 24 mei 103.

Heerlen en Valkenburg

Het aardige is nu: dit scherfje wordt bewaard in het Thermenmuseum in Heerlen. Hoe is het daar gekomen?

Het is een aankoop van Jan Diepen (1872-1930), een Tilburger die rijk was geworden in de textielindustrie en besloot iets zinvols met zijn kapitaal te doen. Het was de tijd waarin de eerste oudheidkundige openluchtmusea ontstonden. De Duitsers hadden al een Saalburg, de Fransen hadden de Kérylos-villa, in Nijmegen waren plannen voor de Heilig-Land-Stichting en Diepen liet in Valkenburg de catacomben van Rome nabouwen. Het was geen goedkoop hobbyisme. De Romeinse Katakomben waren (en zijn) een serieus project met een wetenschappelijke begeleidingscommissie.

Diepen legde ook een verzameling oudheden aan. Die verwierf hij bij het PIAC (het Pauselijk Instituut voor de Archeologie van het Christendom) of via de leden van zijn adviescommissie. Zo nu en dan kocht hij ook materiaal aan bij antiquairs en dat zal ook de weg zijn geweest waarlangs in de jaren twintig een deel van de verzameling van archeoloog Karl Kaufmann in Diepens bezit kwam.

Als ik me goed herinner, zijn enkele voorwerpen in Valkenburg nog te zien in het gebouwtje waar je een kaartje voor de Romeinse Katakomben koopt. Een ander deel is ter bewaring overgebracht naar het Thermenmuseum, dat betere depotfaciliteiten heeft. Bij het Romeinse badhuis zijn ze echter een beetje een vreemde eend in de bijt, want het museum richt zich vooral op de Euregio in de Romeinse tijd. Het scherfje wordt dus zorgvuldig bewaard maar niet geëxposeerd.

Het scheiden der wegen

Het voorwerp verdient echter wat aandacht. Het documenteert immers het ontstaan van de scheiding tussen joden en christenen. Ik zal niet snel meehuilen met de wolven in het bos die beweren dat in de Oudheid dingen zijn gebeurd die ons nog altijd beïnvloeden, want zulke claims zijn, zeker als het gaat om ideologie, altijd makkelijker gedaan dan bewezen. Het scheiden der wegen vormt echter een uitzondering en is Domitianus’ duurzaamste invloed op latere samenleving, de onze inbegrepen. Het scherfje verdient om die reden wat meer bekendheid.

Ook interessant: Domitianus en de Fiscus Judaicus
…of: Keizer Domitianus: heer en meester, god op aarde