De eerste vrouwen aan de Belgische universiteit

Het jaar 1880 is een mijlpaal in de emancipatie van de Belgische wetenschappen. Na verschillende mislukte pogingen slaagt de jonge onderwijzeres Emma Leclercq erin om haar inschrijving aan de wetenschapsfaculteit van de Universiteit van Brussel te doen aanvaarden. Hiermee openen zich voor het eerst mogelijkheden voor jonge vrouwen om carrière te maken als wetenschapper.

De geest is uit de fles

Bijna de hele negentiende eeuw lang zijn de poorten van de Belgische universiteiten gesloten voor vrouwen. Het diploma hoger onderwijs is aan mannen voorbehouden. De hoogste officiële graad die jonge vrouwen kunnen behalen is die van lager onderwijs. In dat onderwijs staat de voorbereiding op de rol van echtgenote en moeder, met huishoudkunde, zang en handwerk, centraal. Wetenschappen worden er niet aangeleerd. Weliswaar bestaan er enkele vrouwelijke wetenschappers, maar dit zijn leergierige autodidacten. In 1864 worden, onder invloed van de progressieve Brusselse feministe Isabelle Gatti de Gamond, de eerste middelbare meisjesscholen opgericht. Met een middelbaar diploma op zak is het voor meisjes – of toch voor de dochters van welstellende burgers – niet meer zó onrealistisch om te dromen van de universiteitsbanken.

De hete aardappel

In het najaar van 1878 ontstaat ophef aan de Universiteit van Brussel. Een jonge juffer heeft zich ingeschreven voor een opleiding aan de faculteit wetenschappen. De juffer in kwestie is Emma Leclercq. Ze heeft een diploma middelbaar, is onderwijzeres en wil zich verder vormen.

Voor de meeste Belgische universiteiten is het de eerste keer dat ze met een inschrijvingsaanvraag van een vrouw worden geconfronteerd. Enkel de katholieke universiteit van Leuven heeft al in 1873 een vrouwelijke kandidaat geweigerd (het ging om de eerste Belgische arts Isala van Diest.Geen enkele van de universiteiten, behalve deze van Luik, is op dit moment happig om dames in het auditorium toe te laten. Dat blijkt uit een parlementaire rondvraag uit 1875. Niet dat er een expliciet vrouwenverbod bestaat. De wet is erg vaag en legt de beslissingsmacht bij de overheid, die de hete aardappel op haar beurt doorschuift naar de universiteiten. Het Brussels universiteitsbestuur zit verveeld met het verzoek van de 27-jarige onderwijzeres. Het gaat te rade bij de verschillende faculteiten. De uitgebreide schriftelijke rondvraag sleept aan tot eind juni 1879, het academiejaar is dan al bijna gedaan. Nipt vóór de zomervakantie spreekt de administratieve raad van de universiteit zich over het geval Leclercq uit. Haar inschrijving voor het academiejaar 1878-1879 wordt… afgewezen.

Bressen slaan

In de zomer van 1880 lanceert Emma Leclercq een nieuwe aanvraag. Ze heeft dit keer niets aan het toeval overgelaten. Het voorbije jaar heeft ze een officieel diploma van de Centrale Examencommissie behaald. Ook kan ze haar aanvraag ondersteunen met een advies van de Examencommissie. Dat luidt dat personen niet omwille van geslacht mogen worden uitgesloten van het recht om een diploma te behalen. Haar inschrijving wordt ditmaal zonder problemen aanvaard.

Samen met haar schrijven nog twee meisjes zich aan de Brusselse wetenschapsfaculteit in: Marie Destrée en Louise Popelin. De Gentse universiteit volgt een jaar later, met Sidonie Verhelst. In Luik bestormt Jeanne Rademackers het mannenbastion. België heeft op dit moment tien jaar achterstand op Nederland. In 1879 al promoveerde Aletta Jacobs er als eerste vrouw aan een Nederlandse universiteit.

De studiegenoten

Zoals voorspeld door de universiteitsbesturen, verhit de intrede van meisjesstudenten in de aula de gemoederen. Hoewel ze er naar verluidt kalm en sereen bij blijft, krijgt de knappe kruideniersdochter en onderwijzeres Sidonie Verhelst het flink te verduren. Studenten proberen haar briefjes in de handen te stoppen en een gesprek te beginnen. Tijdens de eerste week moeten de lessen herhaaldelijk worden onderbroken om de rust te herstellen. Het eindigt met een gevecht onder de studenten en een schorsing van een van hen. Er zijn weliswaar voorzorgsmaatregelen genomen. De meisjes krijgen een speciale plaats voorin de aula toebedeeld, op de uiterste hoek van de eerste rij. Ze betreden en verlaten het auditorium via de voorkant, samen met de professor, zodat ze zich niet hoeven te mengen met het studentenvolk. Ondanks de opstootjes van de eerste weken, verloopt de integratie van meisjes in het auditorium uiteindelijk vlot.

Diploma

Emma Leclercq promoveert in 1885 tot doctor in de natuurwetenschappen. Ze is samen met Jeanne Rademackers de eerste vrouw in België met een universitair diploma. Dat opent deuren: ze kan onmiddellijk als onderzoekster aan het Collège de France in Parijs aan de slag. Sidonie Verhelst en Marie Destrée maken ondanks uitstekende scores hun kandidatuursstudies niet af.

~ Bestor
www.bestor.be

In Nederland: Anna Maria van Schurman – De eerste vrouw aan de universiteit
Meer geschiedenis van België