Het begrip exegese betekent iets als ‘uitleg’ of ‘verklaring’ en wordt vooral gebruikt met betrekking tot de interpretatie van religieuze en historische teksten, zoals de Bijbel of klassieke literatuur. Wetenschappers die zich met dergelijk tekstonderzoek bezighouden worden ook wel ‘exegeten’ genoemd.
Het woord exegese is afgeleid van het Griekse ἐξηγησις (exēgēsis). In de praktijk wordt het begrip vooral toegepast op het onderzoek van bijbelwetenschappers die bijvoorbeeld proberen de oorspronkelijke betekenis en formuleringen van bepaalde passages te achterhalen.
Exegese heeft echter niet uitsluitend betrekking op bijbelonderzoek. Exegeten kunnen zich bijvoorbeeld ook bezighouden met andere oude teksten, zoals de Koran, Talmoed of klassieke Griekse en Romeinse literatuur.
Afhankelijk van de gebruikte methoden, mede ingegeven door de overtuigingen of aannames van de onderzoekers, kunnen de interpretaties soms aanzienlijk verschillen.
Hermeneutiek
Een ander bekend begrip dat men vaak tegenkomt wanneer het gaat om bijbelonderzoek, is hermeneutiek (van het Griekse ἑρμηνεύειν = uitleggen, vertalen). Terwijl exegese zich hoofdzakelijk richt op de analyse van teksten, richt hermeneutiek zich meer op de principes en methoden van interpretatie. Bij dergelijk onderzoek, ook wel eens uitlegkunde genoemd, probeert men vooral de boodschap van bepaalde teksten te achterhalen. Aangezien woorden en ideeën niet altijd een vaste betekenis hebben, moeten ze geïnterpreteerd worden. En de uitkomst is dan afhankelijk van de context.
Een uitdaging voor tekstuitleggers is bijvoorbeeld om te achterhalen hoe de boodschap van bepaalde bijbelpassages uitgelegd moet worden in een tijd en cultuur die heel anders is dan die waarin de oorspronkelijke tekst is geschreven.
Hermeneutiek is ook van belang omdat men teksten niet altijd letterlijk wil of kan nemen. Ter illustratie wordt op dat vlak vaak de brief aan de Romeinen aangehaald waarin Paulus christenen oproept elkaar met een “heilige kus” te begroeten (16:16). Er zijn vrijwel geen christenen die deze opdracht letterlijk in de praktijk brengen, maar in veel kerken is het dan weer wel gebruikelijk dat kerkgangers bij binnenkomst worden begroet.
In een poging de teksten te verklaren en interpreteren of om een vertaalslag naar het heden mogelijk te maken, probeert men zich dus in te leven in de oude tijd en cultuur. Binnen de hermeneutiek worden geregeld basisprincipes en algemene regels geformuleerd.
Het woord ‘hermeneutiek’ is afgeleid van de naam van de Griekse god Hermes, die bekendstond als de boodschapper van de goden en symbool stond voor communicatie en interpretatie.
